Komponentët e rritjes ekonomike në Kosovë

Dëgjojmë shpesh të trumpëtohet në Prishtinë për faktin se Kosova, gjatë viteve të fundit, ka rritjen më të madhe ekonomike në rajon. Kjo është e saktë, për sa kohë që ekonomitë rajonale janë prekur (në shkallë të ndyshme), fillimisht nga kriza financiare e 2008-ës, dhe më pas nga kriza e eurozonës që ka goditur sidomos disa nga partnerët kryesorë tregtarë dhe investues në rajon, si Greqia dhe Italia. Përderisa Kroacia dhe Serbia kanë përjetuar recesione, Maqedonia dhe Shqipëria rritje të vogla, Kosova për vitin 2012 pritet të regjistrojë rritje prej 3,9% të Prodhimit Bruto të Brendshëm (PBB).

Megjithatë, nuk duhet harruar se rritja ekonomike në Kosovë është pak a shumë afër mesatarës prej 2-4% që është regjistruar në ekonomitë tranzicionale gjatë vitit 2012, siç vlerësohet kjo nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Nga kjo pikëpamje, rasti i Kosovës nuk përbën aspak rast të devijimit nga norma. Aq më tepër që, gjykuar sipas përllogaritjeve të BERZH-it (dhe disa analizave të mia për rajonin e Ballkanit), recesionet ekonomike në periferi të Evropës nga viti 2008 kanë raport të drejtpërdrejtë me ekspozimin e ekonomive kundrejt eurozonës. Rëniet ekonomike, pak a shumë si rregull, kanë qenë më të ashpra në shtetet më shumë të lidhura me eurozonën, si në aspekt tregtar, ashtu dhe atë financiar. Që nga 2008-a, Kosova është kursyer nga goditjet më të rënda të krizës për shkak të ndërvarshmërisë së ulët të ekonomisë së saj me atë të eurozonës dhe të BE-së në përgjithësi. P.sh., Kroacia, e cila eksporton shumë në BE, ka humbur më shumë nga shkaku i krizës evropiane, në terma relativ, se sa Kosova, e cila eksporton shumë pak, sepse Kroacia ka tregje në BE, kurse Kosova jo.

Sido që të jetë, kjo analizë ka më pak të bëjë me atë se ku bën pjesë Kosova në krahasime rajonale, dhe më shumë me komponentët e rritjes ekonomike në Kosovë përgjatë viteve të fundit (deri në vitin 2011, pasi ato të vitit 2012 nuk janë akoma të plota). Në një mënyrë, kjo analizë i shpalos burimet e rritjes ekonomike duke analizuar komponentët përbërës të saj. Në të njëjtën kohë, kjo nxjerr në pah paqëndrueshmërinë e shtegut aktual të zhvillimit ekonomik në Kosovë, pavarësisht rritjes nominale ose reale të PBB-së.

Të nisemi nga termat absolut. PBB-ja në Kosovë është rritur nga 1,9 miliardë euro në vitin 2001 në rreth 4,9 miliardë euro në fund të vitit 2011. Rritja ekonomike në terma të PBB-së ka qenë e vazhdueshme përgjatë viteve të pasluftës. Trendi i rritjes ka vazhduar pas shpalljes së pavarësisë më 2008 dhe i ka mbijetuar krizës financiare të 2008-ës si dhe problemeve të thella ekonomike në Evropë në vitet e mëpasme.

Ajo që na intereson ne është zbërthimi i PBB-së në komponentët e saj. Një paraqitje vizuele e kësaj jepet më poshtë, duke përfshirë të gjitha komponentët e PBB-së para heqjes së importeve (që është pjesë e formulës për llogaritjen e PBB-së).

Grafikoni 1. Komponentët e PBB-së në Kosovë, 2004-2011, para heqjes së importit.

Me sa shihet, në terma absolut, pjësen dërrmuese të shpenzimeve që llogariten në PBB e përbën konsumi i amvisërive (household consumption expenditure). Formimi i kapitalit (gross capital formation, që përfshin investimet private dhe ato publike, si p.sh. në infrastrukturë) janë komponenta e dytë, eksportet e treta kurse shpenzimet qeveritare (government, final consumption expenditure) e katërta. Elementi i fundit janë shpenzimet e donatorëve (në këtë rast, pagat e punonjësve për organizatat ndërkombëtare) që siç shihet përbëjnë pjesë gjithnjë e më të vogël të PBB-së.

Grafikoni 2. Pjesëmarrja e kompentetëve të PBB-së, sipas përqindjes.

Një imazh tjetër na paraqitet nëse analizojmë pjesëmarrjen e secilit komponent sipas përqindjes. Nga kjo shohim rritjen më të madhe relative të rolit të investimeve publike dhe të eksporteve kundrejt konsumit të amvisërive si bartëse të rritjes ekonomike (grafikoni 2).

Nga këto dy pamje duket se kemi një ecje të mirë të rritjes ekonomike, me rritjen e investimeve dhe të eksporteve. Mirëpo, siç dihet mirë, një nga problemet kryesore të ekonomisë së Kosovës është deficiti i lartë tregtar. Rritja e vazhdueshme e importeve “han” çdo rritje nominale ekonomike, sepse një pjesë e mbivlerës së krijuar në ekonomi nxirret jashtë vendit. Kjo është arsyeja pse Kosova, në vend se t’i ketë rreth 7,3 miliardë euro PBB në vitin 2011, i ka patur vetëm 4,9 miliardë. Kjo pjesë është “humbur” nga ekonomia e vendit përmes blerjes së mallrave të jashtme. Grafikoni më poshtë ilustron se si, përkundër rritjes modeste të eksporteve, importet janë rritur më shpejt, dhe për pasojë deficiti tregtar nga viti 2004 në vitin 2011 pothuajse është dyfishuar në gati -1,8 miliardë euro.

Grafikoni 3. Deficiti tregtar (eksportet – importet) i Kosovës, 2004-2011.

Roli i shpenzimeve qeveritare në rritjen ekonomike është theksuar shpesh nga vëzhgues të ekonomisë kosovare dhe del në pah edhe nga grafikoni 2. Mirëpo, përtej përshtypjeve sipërfaqësore, për një analizë të mirëfilltë më të rëndësishme janë trendet. Kjo pasqyrohet në grafikonin më poshtë.

Grafikoni 4. Rritja vjetore (në përqindje) e konsumit të amvisërive (kaltër), investimeve (gjelbër) dhe shpenzimeve qeveritare (kuq). Vijat e holla shfaqin trendet për secilën.

Nga kjo shihet qartë se rritjet e komponentëve të veçanta, nga viti 2004 nuk janë të barabarta. Konsumi i amvisërive, p.sh., gjatë viteve të krizës globale financiare 2008-09, ka rënë nga 16% në -2% (dhe Kosova nuk qenka prekur nga kriza!), ndërsa ka rënë gjithashtu edhe shkalla e rritjes së investimeve nga 26% në 9%. Por, ato që janë më të rëndësishime këtu janë trendet, që na bëjnë të mundur të dallojmë tendencat afatgjata nga luhatjet e përkohshme vjetore. Është e qartë se përderisa trendi i shpenzimeve të amvisërive është i pandryshuar (“flat” – vija e drejtë e ndërprerë e kaltër), shpenzimet qeveritare janë në rritje të përhershme (vija e drejtë e ndërprerë e kuqe). Në rritje janë edhe investimet, mirëpo edhe këtu, me lehtësi mund të supozojmë se bëjnë pjesë investimet kapitale të qeverisë, dhe veçanërisht pas vitit 2010 autostrada Morin-Merdare. Kjo na bën të konstatojmë se investimet dhe shpenzimet qeveritare janë pak a shumë bartësi kryesor i rritjes ekonomike, pasi që rritja ekonomike nuk po përkthehet në rritje më të madhe të nivelit të konsumit, çka domethënë se në mesatare, amvisëria kosovare nuk po bëhet më e pasur se që ka qenë, pasi që konsumi i vitpërvitshëm, mesatarisht, nuk po ndryshon.

Shifrat tregojnë qartë dallimin midis shkallës së rritjes së konsumit të amvisërive dhe atë të shpenzimeve qeveritare si pjesëmarrëse në PBB. Ndërsa shihet një vijë e qartë ndarëse para dhe pas vitit 2008. Para vitit 2008, rritja e shpenzimeve të konsumit të amvisërive ishte 6-16%, kurse pas vitit 2008, kjo shkallë bie në -2-10%. E kundërta vlen për shpenzimet qeveritare, që pas vitit 2007 (ardhjes në pushtet të qeverive Thaçi 1 dhe 2), rritën 10-17% në vit. Nëse kërkohet shpjegim për rritjen ekonomike në Kosovë pas vitit 2008, është ky.

Ndërsa ka indikacione të qarta në këto të dhëna se rritja ekonomike nuk po përkthehet në përmirësimin e gjendjes ekonomike të familjeve kosovare. Të dhëna solide për të ardhurat në Kosovë për momentin nuk kemi. Mirëpo, mund t’i nxjerrim disa indikacione nga të dhënat me të cilat posedojmë. Periudha pas vitit 2007 shënon një periudhë të rritjes enorme të inflacionit (shih më poshtë). Amvisëritë kosovare (në mesatare) jo që nuk janë bërë më të pasura, por kanë luftuar që t’i mbijetojnë shtrejtimit të përgjithshëm të kostos së jetesës. Logjika është kjo: po të kishim të bënim me një rritje të të ardhurave të familjeve kosovare si rezultat i rritjes ekonomike, do të pritnim një rritje të konsumit pavarësisht inflacionit. Çmimet shtrejtohen, por për shkak se të ardhurat janë më të mëdha, familja mund të konsumojë ato që ka konsumuar, si dhe ta shtojë konsumin edhe më tepër. Mirëpo, ajo që shohim është se pas vitit 2008, rritjet dhe rëniet e shpenzimeve të amvisërive janë diktuar pothuajse krejtësisht nga inflacioni. Këtë e ilustron më së miri sinkronizimi i përkryer që ekziston midis shkallës së rritjes së shpenzimve të konsumit të amvisërive dhe atë të inflacionit në grafikonin 5 më poshtë. Siç shihet qartë, pas vitit 2007, rritjet e shpenzimeve janë pak a shumë baraz me shkallën e inflacionit, që domethënë se “llufti” midis shpenzimeve të domosdoshme dhe atyre të shtuara (të konsumit përtej nevojave bazike), për shumë familje vetëm po zvogëlohet. Para vitit 2007, përderisa inflacioni kishte rritje të vogël, ose madje kishte edhe deflacion (rënie të çmimeve), shpenzimet rriteshin për rreth 5% në vit, që tregon për një lloj pasurimi të amvisërive, që shpenzojnë më shumë se në vitin e shkuar. Mirëpo, pas 2008-ës, rritja e shpenzimeve është shumë afër shkallës së inflacionit, çka tregon se familjet kosovare po detyrohen të shpenzojnë më shumë vetëm që të ruajnë standardin aktual të jetës, ndërkohë që rritjet e shpenzimeve nuk po kompenzohen me rritje të të ardhurave. Thënë troç: familja mesatare në Kosovë nuk ka përfituar fare nga rritja ekonomike në Kosovë nga viti 2008.

Inflacioni në Kosovë nga viti 2002.

Grafikoni 5. Shkalla e rritjes së shpenzimeve të konsumit të amvisërive (kaltër) dhe shkalla e rritjes së inflacionit (kuq). Që nga viti 2007, amvisëria kosovare nuk po shpenzon më tepër sepse po bëhet më e pasur, por po shpenzon më tepër që t’i bëjë ballë inflacionit.

Këtu hyn edhe një element tjetër interesant, që dëshmon për plotësimin e nevojave të financimit të amvisërive në kushtet e inflacionit të lartë. Duket se ekziston një korrelacion i drejtpërdrejtë midis rritjes së konsumit të amvisërive dhe të rritjes së nivelit të borxheve të sektorit privat (shih grafikonin 5 më poshtë). Me fjalë të tjera, për ta mbajtur nivelin e shpenzimeve (për të përballuar shtrejtimin e jetës), amvisëritë kosovare po futen në borxhe gjithnjë e më të mëdha. Duke marrë parasysh se në Kosovë huatë bankare merren me norma ta papara interesi, ngarkimi i amvisërive kosovare me borxhe do të ketë pasoja afatgjata nëse investimet e bëra nga amvisëritë (p.sh., në patundshmëri) nuk ruajnë qëndrueshmërinë e tyre.

Grafikoni 6. Rritja e konsumit të amvisërive në PBB (sipër), rritja e importeve (mes) dhe rritja e borxhit të sektorit privat (poshtë).

Grafikoni 7. Rritja vjetore e konsumit të amvisërive (kaltër) dhe e borxheve në sektorin privat (gjelbër).

Sidomos grafikoni i mësipërm (7) ilustron ndërlidhshmërinë e thellë midis shpenzimeve të amvisërive dhe të rritjes së borxheve të sektorit privat në ekonominë kosovare. Në këtë grafikon, ku tregohet rritja vjetore e këta dy indikatorëve, shihet një sinkronizim relativisht i fortë midis këtyre dyjave, ndërkohë që shkalla e rritjes së borxheve është më e lartë se sa shkalla e rritjes së konsumit. Natyisht, po të kishim të dhënat e vitit 2012, do të kishim një pasqyrë edhe më të plotë. Ndërsa shpresoj që ta plotësojë analizën kur të botohen këto të dhëna, trendet na bën të kujtojmë se ndryshimet nuk do të jenë edhe aq drastike.

Çka domethënë kjo? Natyrisht, kjo është analizë tejët e kufizuar për të ardhë në konstatime solide. Mirëpo, nga këto që shohim këtu i kemi dy përfundime paraprake. E para është se rritja e PBB-së në Kosovë është rezultat kryesisht i rritjes së shpenzimeve qeveritare dhe i investimeve (sidomos atyre në infrastukturë), dhe jo i rritjes së konsumit (çka do të nënkuptonte edhe rritje të të ardhurave) të amvisërive kosovare, që janë në trend të njëjtë prej vitesh. Ky trend madje ishte rrezikuar nga kriza e vitit 2008. Që nga atëherë, amvisëria mestare kosovare nuk shpenzon më tepër se është më e pasur, por sepse duhet t’i bëjë ballë shtrejtimit të kostos së jetesës.

E dyta është se rritja e konsumit po kushtëzohet gjithnjë e më shumë nga kredidhënia, çka nënkupton se një pjesë të rritjes ekonomike po e financon borxhi në rritje i sektorit privat. Ndërkohë që rritja eksponenciale e deficitit tregtar dëshmon se zhvillimi industrial që do të rezultonte në rritje të eksporteve dhe zëvendësim të importeve nuk është duke ndodhur në shkallë të mjaftueshme për të parandaluar rritjen e importeve.

Çka do të thotë kjo në aspektin e një analize ekonomike politike, e cila nuk mund të mjaftohet vetëm me shifra pa analizuar marrëdhëniet shoqërore dhe raportet klasore që konstituojnë strukturën ekonomike? Mund të shtrohet një hipotezë, që besoj se është mjaftueshëm e qëndrueshme: se përfituesit më të mëdhej nga rritja ekonomike në Kosovë (krejt, si gjithnjë, në terma relativ) nuk është familja mesatare në Kosovë, por janë importuesit (si pasojë e tregut në rritje për importe), kontraktorët e qeverisë (si pasojë e rritjes së shpenzimeve dhe të investimeve qeveritare) dhe bankat (si pasojë e rritjes së borxheve). Kemi pra tri fraksione klasore që dominojnë ekonominë kosovare: kompradorët (kapitalistët tregtarë të mallrave të jashtme), kapitalistët politikë (biznesmenët e lidhur sidomos me partinë në pushtet, përfitues nga kontratat qeveritare) dhe kapitali i organizuar financiar (bankat, që në Kosovë janë kryesisht të huaja). Ajo që është e përbashkëta e këtyre tre fraksioneve shoqëroro-ekonomike është rentierizmi. Në terma ekonomik, renta, kundrejt profitit, është përfitim i realizuar përmes aktiviteteve “joproduktive”, në kuptimin ekonomik të fjalës. Çështja është se, në terma ekonomik, ndonëse importuesit, kontraktorët e qeverisë dhe bankat, si organizata komerciale, realizojnë “profit”, ky “profit” rezulton jo nga risku i ndërmarrë nga investimet në krijimin e kapitalit produktiv, por nga kontrolli dhe monopoli mbi resurse të caktuara – rrjedhes së mallrave nga jashtë (kompradorët), kontrolli i parave (bankat) dhe të lidhjeve të privilegjuara politike (kapitalistët politikë). Ndonëse rentierizmi është i pranishëm gjithandej ekonomive kapitaliste, në Kosovë kapitalizmi rentier përbën formën dominante të akumulimit të kapitalit, pasi që sektorët rentierë përbëjnë sektorët më “profitabil” të ekonomisë kosovare.

Pyetja është, sa është i qëndrueshëm ky kurs, në terma të pastër ekonomik? Faktori i parë është se, pa një rritje reale të bazës industriale, investimet qeveritare, sidomos ajo në të cilën është përqëndruar qeveria Thaçi 2 (infrastuktura rrugore), do të paraqesin një barrë gjithnjë më të madhe dhe më të paqëndrueshme fiskale. Shteti i Kosovës, megjithatë, ka kapacitete të ulta financiare (lidhur me këtë shih këtë dhe këtë shkrim timin) dhe nuk përballon dot një rritje të deficiteve çfarë kërkon ruajtja e shkallës aktuale të rritjes së shpenzimeve. Ndërkohë që, struktura e dobët eksporteve (shënim: linku çon në blog-un tim në gjuhën angleze) dëshmon se pozicionimi i Kosovës në ekonominë rajonale, evropiane dhe botërore nuk po tregon shenja përmirësimi. E dyta është se, mbështetja në rëmitanca nuk mund të vazhdojë pafundësisht. Nëse Kosova ndjek trendet e shteteve tjera të rajonit, pas një periudhe, remitancat do të bien, pavarësisht zhvillimeve ekonomike, si pasojë e trendeve demografike. E treta është se, kredidhënia në Kosovë po derdhet kryesisht në ndërtimtari dhe shërbime tregtare, çka dëshmon se nuk ka ndryshim në strukturën e investimeve në Kosovë, jashtë atyre që janë bërë këto dhjetë vitet e fundit. Kjo do të thotë se edhe rritja e kredive, që edhe ashtu është zvogëluar që nga viti 2008, mund të shkojë drejt zvogëlimit të mëtejmë, sidomos nëse ka rritje të kredive të këqija, çka mund të rezultojë në rritjen e mëtejme të normave të interesit (bankat kurrë nuk mund ta ndalin tërësisht kredidhënien, pasi që synimi i tyre është një optimum midis riskut dhe fitimeve nga stoku i kredive, që llogaritet në normën e interesit). Krejt këto dëshmojnë për nevojën për një ndryshim radikal të kursit ekonomik, por i cili domosdoshmërisht duhet të paraprihet nga një thyerje politike e aleancave (eksplicite e implicite) shoqërore e klasore që ruajnë dhe përfitojnë nga struktura e kapitalizmit rentier në Kosovë. Le të jetë ky urimi im jomodest për vitin 2013.