A është kapitalizmi shtetëror model i ri zhvillimor?

Në vijim është kolumna ime e botuar në revistën “Ekonomia” të dhjetorit 2013. Origjinali mund të shihet këtu. 

Elementet e kapitalizmit shtetëror, i përkufizuar si pronësi shtetërore, apo si një model më i gjithëmbarshëm zhvillimor, janë të pranishme edhe në vendet postsocialiste

Gjatë muajit nëntor pata privilegjin të jem pjesëmarrës në një konferencë të organizuar nga Instituti për Studime të Larta Ndërkombëtare pranë Universitetit Laval të Kuebekut me titull “Kapitalizmi shtetëror në ekonominë e re politike globale”. Karakteri i konferencës ishte ndërdisiplinar, me pjesëmarrje nga ekonomistë, politologë, sociologë dhe përfaqësues të shkencave të tjera shoqërore, deri tek profesorë shkollash biznesi, përfaqësues të qeverisë dhe ish-politikanë kanadezë.

Problemi themelor i konferencës ishte vetë përkufizimi i fenomenit, që nga disa është mbiquajtur “kapitalizëm shtetëror”. Fjala është, kuptohet, për politikat ose sistemet ekonomike të ndërtuara gjatë viteve të fundit në vendet e të ashtuquajtur BRICS (Brazili, Rusia, India, Kina dhe Afrika e Jugut), por edhe vendet e tjera në zhvillim. Përshtypja e parë është se në këto sisteme ekonomike, mbështetja në tregje dhe pjesëmarrja në ekonominë globale kombinohet me pjesëmarrje dhe intervenim të thellë të shtetit në ekonomi. Disa vëzhgues i kanë dhënë rëndësi këtij lloj kombinimi si faktor kyç në rritjen e madhe ekonomike të përjetuar vitet e fundit nga vendet e BRICS. Sidomos nga kriza financiare e 2008-tës, pjesëmarrja e vendeve të BRICS në rritjen e gjithëmbarshme ekonomike botërore është shtuar ndjeshëm, duke krijuar përshtypjen se këto shtete janë jo vetëm joshëse për investitorët e vendeve të pasura, por edhe se ecja e tyre e shpejtë ekonomike po i afron këto shtete me ato perëndimore.

Sipas shumë indikatorëve të tjerë, si, p.sh., shkalla e arsimit, shkalla e përgjithshme e varfërisë, niveli i pabarazisë, apo edhe sistemet politike, këto shtete janë tejet të ndryshme nga njëra-tjetra. Brazili dhe India kanë sisteme demokratike, por Brazili njihet për pabarazinë e madhe, ndonëse me hendek që po zvogëlohet gjatë viteve të fundit, ndërsa India me popullsi prej mbi një miliard banorësh ka akoma pjesë të madhe të popullsisë në varfëri të skajshme. Kina dhe Rusia, ndonëse të dyja vende “post-socialiste”, sundohen nga sisteme shumë të ndryshme autoritare dhe kanë ekonomi të bazuara në modele krejt të ndryshme: në Rusi nga eksporti i lëndëve të para (sidomos gazit dhe naftës), kurse Kina në eksport prodhimesh industriale. Afrika e Jugut ballafaqohet me ngarkesat shoqërore, ekonomike dhe institucionale të së kaluarës së saj së aparteidit dhe faktit se mazhoranca zezake e këtij vendi ende ballafaqohet me diskriminim dhe eksploatim.

Shteti si pronar i mirë

Pra, ideja se këtu bëhet fjalë për një model alternativ zhvillimor, të konceptuar dhe të artikuluar mirë, me konceptet dhe teoritë e saj mbështetëse, është iluzore. Siç e tha politologu Jeffry Frieden, specialist i ekonomisë politike nga Universitetii Harvardit, ajo që po quhet “kapitalizëm shtetëror” është produkt i nevojave të caktuara ekonomike të këtyre shteteve, me të cilat ato janë ballafaquar në momente të caktuara dhe të cilave u kanë dhënë një përgjigje politike. Në rastin konkret, sipas Frieden-it, kjo është pronësia shtetërore mbi asete të caktuara industriale, e cila ka dalë si rezultat i qëllimeve afatgjata zhvillimore, siç është  orientimi brazilian për mbajtjen e sektorit të naftës në pronësi shtetërore (gjiganti Petrobras) apo si përgjigje ndaj krizave momentale që kanë bërë të nevojshme ndërhyrjen e shtetit për mbrojtjen e industrive të caktuara nga kolapsi, ose për stimulimin e ekonomisë (siç bën Kina me bankat e saj shtetërore). Siç e theksoi Frieden, nuk ekziston asnjë arsye, qoftë edhe e dalë nga teoria ekonomike, se ndërmarrjet në pronësi shtetërore nuk mund të performojnë po aq mirë sa ato private. Kjo sidomos duke marrë parasysh organizimin modern korporativ, ku menaxhmenti korporativ vepron në bazë të strukturës së nxitjeve që i vendosin aksionarët, dhe jo thjesht sipas performansës së firmës në treg. Pra, në kuptim shumë të ngushtë, shteti, kur sillet si një pronar i zakonshëm që synon kthimin në investim, nuk ka asnjë arsye të sillet më dobët se kapitalisti individual.

Megjithatë, Frieden e përkufizoi “kapitalizmin shtetëror” në çështje të pronësisë shtetërore mbi industritë, pa shtjelluar më tej pasojat ekonomike të kësaj. Për disa pjesëmarrës të tjerë, si studiuesi Christian May, përfaqësues i një ekipi studiuesish nga Universiteti Goete në Frankfurt të Gjermanisë që po studion në mënyrë krahasimore institucionet ekonomike të vendeve BRICS, kapitalizmi shtetëror simbolizon një paradigmë të re zhvillimore, e cila i shmanget “Konsensusit të Washingtonit” të viteve 1990, i cili bazohej në besim fundamental  në tregje dhe privatizim si mjetin e vetëm efikas për rritje ekonomike dhe zhvillim. Paradigma e kapitalizmit shtetëror mbështetet mbi një ekonomi të politizuar, por të tillë që është në gjendje t’i manipulojë tregjet për qëllime politike. Nga kjo pikëpamje, kapitalizmi shtetëror është vërtetë kapitalizëm shtetëror, sepse shteti nuk është thjesht pronar pasiv asetesh por vepron institucionalisht si një kapitalist i vërtetë ku synim themelor ka rritjen e shkallës së akumulimit. Sipas May dhe kolegëve të tij, kapitalizmi shtetëror paraqet një alternativë të vërtetë, ndonëse jo akoma krejt të artikuluar, kundrejt “Konsensusit të Washingtonit”.

Një pikëpamje tjetër u paraqit nga një studim i gjerë kuantitativ i një grupi ekspertësh nga Universiteti i Marsejës në Francë, i cili përmes një analize të gjerë të disa dhjetëra parametrave ekonomikë siç janë shkalla e industrializimit, struktura e punësimit dhe organizimi i tregjeve të punës, dhe ata shoqërorë siç janë shkalla e arsimimit, sistemet e mbrojtjes sociale dhe të mirëqenies, kundërshtoi idenë se ekziston i sintetizuar një model i vetëm i kapitalizmit shtetëror. Ky studim analizonte jo vetëm shtetet e BRICS, por përfshinte mbi 100 shtete të zhvilluara dhe në zhvillim dhe bëri të ditur se ekzistojnë të paktën pesë ose gjashtë modele të ndryshme, përfshirë sistemin e ekonomisë liberale (siç ekziston p.sh., në SHBA dhe Britani të Madhe), sistemin e tregjeve të koordinuara, ku bëjnë pjesë shumica e shteteve evropiane (si dhe një pjesë e vendeve ish-socialiste), ekonomi të shtetëzuara (si Kina dhe Rusia) dhe disa modele hibride që, sipas këtyre studiuesve, paraqesin mundësinë për modele krejtësisht të reja (dhe ku bënte pjesë Brazili). Kapitalizmi shtetëror, sipas këtij studimi, është koncept joadekuat për të kapur dhe përshkruar diversitetin e sistemeve ekonomike (kapitaliste) nëpër botë. Ky koncept gjithashtu homogjenizon një realitet shoqëror dhe ekonomik, që, në pikëpamje më të thelluar analitike, është shumë më heterogjen.

 Kapitalizmi shtetëror dhe liberalizimi

Paraqitja ime në konferencë pati të bënte me studimin tim për industritë shtetërore në vendet ish-socialiste. Studimet e shumta të kësaj zone botërore kanë theksuar karakterin liberal të politikave ekonomike, si dhe transnacionalizimin e thellë të industrive për shkak të pjesëmarrjes së madhe të kapitalit të jashtëm në zhvillim industrial postsocialist gjatë periudhës së tranzicionit. Pas një analize të strukturës pronësore të 100 firmave më të mëdha të vendeve postsocialiste të Evropës Lindore dhe Qendrore, gjej se, ndonëse industritë kryesore dominohen nga kapitali i huaj, pas tyre dominojnë industritë në pronë shtetërore. Kapitali privat vendor përfaqësohet në pjesën më të vogël të firmave më të mëdha të rajonit. Përveç kësaj, shtatë nga dhjetë firmat më të mëdha të Evropës Lindore dhe Qendrore janë pronë shtetërore, çka tregon për dominancën e vazhdueshme të industrive shtetërore, me gjithë privatizimet e shumta që u janë nënshtruar industritë e këtij rajoni që nga viti 1990. Me një fjalë, kemi lindjen e një lloj kapitalizmi shtetëror si bi-produkt i projektit të liberalizimit ekonomik dhe me siguri një bi-produkt të padëshiruar nga neoliberalët e rajonit që, në fillim të tranzicionit, synuan zhdukjen e plotë të pranisë shtetërore nga ekonomia. Megjithatë, ky kapitalizëm shtetëror (nëse mund ta quaj kështu kushtimisht) është pjesë e realiteteve të reja postsocialiste, po aq sa edhe prania e thellë e kapitalit të huaj.

Me një fjalë, elementet e kapitalizmit shtetëror, i përkufizuar si pronësi shtetërore, apo si një model më i gjithëmbarshëm zhvillimor, janë të pranishme edhe në vendet postsocialiste. Pra, ngjashmëritë dhe paralelet me vendet e tjera në zhvillim megjithatë janë të qëndrueshme, pavarësisht nga përpjekjet për ta përshkruar këtë rajon si të ndryshëm nga zonat e tjera botërore në zhvillim, pa harruar normalisht specifikat historike të këtij rajoni dhe të pikënisjes së tranzicionit në kapitalizëm nga sistemi socialist në të cilin tregjet ishin eliminuar dhe e tërë ekonomia ishte e shtetëzuar.

Në këtë konferencë, por edhe në medie ndërkombëtare dhe në disa raste edhe në botën akademike, kanë filluar debate serioze për modele alternative zhvillimore kundrejt “Konsensusit të Washingtonit”, që na e solli neoliberalizmin ekonomik si sistemin “të paalternativë”, siç e përshkruante avokatja më e zëshme e saj në arenën politike, ish-kryeministrja britanike Margaret Thatcher. Në pikëpamje më të thellë historike, ne sot mund të shprehim habi pse shohim praninë e shtetit në ekonomi, por prania dhe ndërhyrja e shtetit në ekonomi, jo vetëm si rregullator (p.sh., si garant i pronës private), por edhe si pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në procesin e akumulimit të kapitalit, ka qenë veçori e përhershme e kapitalizmit si sistem historik ekonomik. Historiani i madh ekonomik, Fernand Braudel, përshkruan rastet e shumta kur, në shekullin XVI, monarkia spanjolle mori përsipër minierat e argjendit të cilat ishin joprofitabile për sektorin privat, apo kur përmes inovacioneve fiskale si bonot dhe organizimin e financierëve asistoi në krijimin e institucioneve të para bankare kapitaliste. Në epokën e hershme të kapitalizmit, shteti ishte ndër ndërmarrësit më të mëdhenj, në kuptimin e inovacioneve organizative dhe institucionale, na e kujton Braudel. Andaj, në njëfarë mënyre anomalia nuk qëndron në kohën tonë, kur kemi filluar ta shohim shtetin gjithandej duke futur duart në ekonominë kapitaliste, madje në një kapitalizëm që performon suksesshëm në ekonominë globale, por në idenë e mbrapshtë se shteti dhe ekonomia janë antinomi të papajtueshme. Nëse epoka jonë na lejon mendimin e problemeve ekonomike, shoqërore dhe ato zhvillimore përtej dikotomisë së imponuar shtet-treg ose shtet-ekonomi në të cilën insiston neoliberalizmi, kjo është një arritje në vetvete.

Efektet e kursit të dinarit dhe të inflacionit në Serbi në atë të Kosovës

Desha të ndaj me lexuesit një gjetje interesante që kam bërë kohëve të fundit. Kam shkruar në të kaluarën për efektet e inflacionit në Serbi në atë në Kosovë. Kësaj radhe kam bërë një analizë pak më formale të marrëdhënieve statistikore midis Indeksit të Çmimeve (IÇ) të ushqimeve dhe pijeve në Kosovë dhe në Serbi. Përveç çmimeve të ushqimeve në Serbi, kam shtuar në model edhe kursin (spot rate) këmbimor midis euros dhe dinarit serb. Për shkak se Kosova blen me euro, ndërkohë që çmimet e Serbisë janë në dinarë, kursi këmbimor midis dinarit dhe euros do të duhej të kishte ndikim në çmimet në Kosovë. Me një fjalë, edhe sikur çmimet në Serbi të mbetëshin të njëjta, forcimi i dinarit kundrejt euros në vetëvete do të gjeneronte inflacion në Kosovë.

Në një model regresioni linear kam vlerësuar të dhënat që nga viti 2007 deri në janar 2013. Rezultati është mahnitës. Për ata që kanë ekspertizën e duhur, rezultati i prodhuar nga STATA është dhënë më poshtë. Interpretimi im pason.

Inflacioni në Serbi (i ushqimeve dhe i pijeve), në kombinim me kursin këmbimor të dinarit, shpjegojnë hiç më pak se 64 për qind të ndryshimit të çmimeve të ushqimeve dhe pijeve në Kosovë! Nga një pikëpamje, kjo nuk është çudi, pasi që Kosova importon pjesën më të madhe të ushqimeve nga Serbia. Por, në anën tjetër, nuk di nëse dikush ka llogaritur se përcaktueshmëria e çmimeve të prodhimeve ushqimore në Kosovë nga ato në Serbi është kaq e lartë. Nga koefiçientët mësojmë se, në bashkëveprim me vlerën e dinarit, rritja e IÇ-së për ushqime në Serbi për çdo njësi mesatarisht ndikon në rritjen e IÇ-së në Kosovë për rreth 0,73. Çdo ndryshim në kursin e dinarit kundrejt euros, ndërkaq, ndikon në IÇ-në në Kosovë për -0,13, që domethënë se forcimi i euros, ose devaluimi i dinarit kundrejt euros, ndikon në uljen e çmimeve në Kosovë. Te dy variablat janë statistikisht sinjifikante.

A ka kush, pas këtyre të dhënave, të mohojë ekzistencën e varshmërisë ekonomike të Kosovës ndaj Serbisë? S’na mbetët tjetër veçse t’i urojmë punë të mbarë Bankës Kombëtare të Serbisë, pasi që çmimet e gjerave ushqimore në Kosovë kaq shumë varen prej tyre!

Atij që i interesojnë të dhënat e plota, i gjen këtu.

Transformimi i bazës së rritjes ekonomike në Shqipëri pas 2008-ës

Në një postim të kaluar, kam analizuar trendin e rënies ekonomike në Shqipëri gjatë viteve të fundit. Fatkeqsisht, të dhënat e reja për tremujorin e tretë të vitit 2012, të botuara nga INSTAT, nuk japin shenja të mira përsa i përket ndryshimit të këtij trendi. Duhet patur parasysh se llogaria e Prodhimit Bruto të Brendshëm (PBB-së) të ekonomisë së Shqipërisë, që nxjerr INSTAT-i, bëhet sipas qasjes së prodhimit ose të vlerës së shtuar (value-added). Kjo llogari ka përparësi ndaj formës standarde të llogarisë së shpenzimeve (expenditure approach) sepse na bën të mundur të mësojmë për aktivitetet ekonomike të sektorëve të veçantë të ekonomisë dhe kontributin e tyre në rritjen ekonomike. Andaj, sikur herën e kaluar, mund të shohim kontributin e disa sektorëve kyç në PBB-në e ekonomisë shqiptare gjatë periudhës së fundit raportuese për vitin 2012. Shifrat e raportuara nga INSTAT tregojnë për një rritje të lehtë ekonomike të vit-për-vitshme në çerekun e tretë të vitit 2012 për 2,7%, me rritje prej 5,6% në sektorin bujqësor, 11,4% në sektorin industrial, një rënie prej -16,5% në sektorin e ndërtimeve e kështu me radhë.

Por, llogaria e PBB-së në qasjen e prodhimit gjithashtu regjistron luhatjet sezonale. Dhe, si gjithnjë, me rëndësi është trendi. Shikuar kështu, trendi i rritjes ekonomike në Shqipëri megjithatë vazhdon të shkojë drejt rënies ose, shprehur më saktë, një ritmi më të vogël të rritjes. Më poshtë jepet grafiku që paraqet këto të dhëna.

Trendi i rritjes së PBB-së në Shqipëri, 2005 – T3-2012

Rënie të veçantë, si në të kaluarën, regjistron sektori i ndërtimeve, i cili për një pjesë të mirë të viteve 2000 ka qenë ndër sektorët më dinamik të ekonomisë shqiptare. Rënia e vazhdueshme e aktiviteteve të ndërtimit regjistrohet në grafikun më poshtë (kaltër). Aty po ashtu shihet trendi relativisht i njëjtë i aktivitetit industrial (kuq) dhe një rikthim i rritjes së këtij sektori pas një rënie serioze gjatë vitit 2011.

Sektori industrial dhe ai i ndërtimeve në PBB-në shqiptare, trendet.

Se sektori i ndërtimeve, në veçanti, është në rënie, shihet në grafikun më poshtë, që vlerëson këtë sektor që nga viti 2010. Aty shihet se trendi negativ është si afatgjatë ashtu dhe afatmesëm, çka tregon për një rënie të theksuar të investimeve të reja në ndërtime. Si në të kaluarën, lidhur me këtë trend është edhe trendi i rritjes së borxheve të këqija, më të lartat në rajon, çka tashmë ka çuar edhe në reagimin e FMN-së, pasi që një pjesë e madhe e kredive në Shqipëri janë derdhur në ndërtime. Sektorin e ndërtimeve e ka dëmtuar edhe zvogëlimi i investimeve publike në infrastrukturë dhe mospagimi i borxheve nga qeveria, pasi që duket që Berisha ka vendosur ta zgjidh problemin fiskal të qeverisë së tij duke mos i kryer detyrimet ndaj kontraktorëve të saj. Ndërkaq, kërkesa private ka mundësi të jetë në rënie edhe nga shkaku i rënies së remitancave, pasi që, sipas disa studimeve, emigrantët janë investues të mëdhej në patundshmëri në Shqipëri (si një formë e kursimit të të ardhurave të fituara jashtë). Goditja e dyfishtë, pra tërheqja masive dhe e njëkohësishme e investimeve publike dhe private nga ndërtimet tregon për një periudhë jashtëzakonisht të keqe për ndërtimtarët në Shqipëri.

Aktiviteti në sektorin e ndërtimeve, T1-2005 – T3-2012

Trend tjetër shqetësues është sëmundja e inflacionit, që ka kapluar tërë rajonin e Ballkanit. Ky trend po vazhdon në Shqipëri (ndonëse jo në nivele të larta si në Kosovë dhe Serbi), mirëpo, siç tregon grafiku më poshtë, inflacioni gjatë vitit 2012 ka qenë pak a shumë në nivel stabil.

Indeksi i Çmimeve të Konsumit, ndryshimi, janar 2006-nëntor 2012

Papunësia, ndërkaq, gjithashtu mbetët në nivel të njëjtë prej rreth 13.3%. Ka shpesh akuzime se INSTAT manipulon me të dhënat e papunësisë. Nuk di për vërtetësinë e kësaj. Por, nga ajo që di është se INSTAT definon pjesëtarët e familjeve rurale që jetojnë nga vetëprodhimi bujqësor si “të punësuar”. Kjo dukshëm nënvlerëson numrin e vërtetë të të papunëve, pasi që familjet rurale që jetojnë nga toka dhe vetëprodhimi janë pjesë margjinale e strukturës ekonomike dhe larg së qeni “të punësuar” në kuptimin e pjesëmarrjes në ekonominë formale të punës. Sido që të jetë, më poshtë janë shifrat zyrtare për papunësinë.

Shkalla e papunësisë në Shqipëri, 1997-2012.

Një moment pozitiv në trendet ekonomike në Shqipëri është rritja e eksporteve. Ky është një trend kurioz për disa arsye. E para, se Shqipëria, më tepër se vendet tjera të Ballkanit, zhvillon tregti me Greqinë dhe Italinë, dy nga vendet e prekura thellë nga kriza e eurozonës. E dyta, është fakti se trendi i rritjes së eksporteve e ka ngritur nivelin e eksporteve shqiptare përtej nivelit që kishin para krizës financiare të vitit 2008. Ky nivel ishte tejkaluar qysh më 2010 ndërsa në krahasim me vitin 2007 eksportet janë dyfishuar. Ky fakt më bën të kem pak më shumë optimizëm për ecurinë ekonomike në Shqipëri (në dallim, p.sh., nga Kosova, e cila është në një situatë të dëshpëruar).

Eksportet e Shqipërisë (në miliona euro), 2004-2012.

Rritja e eksporteve shqiptare është një zhvillim “kundërciklik” në kontekstin e krizës së eurozonës, siç do ta quanin makroekonomistët. Në rritjen e eksporteve prijnë veçanërisht dy sektorë: ai i metaleve, mineraleve dhe i naftës, por siç shihet më poshtë, ka rritje edhe në sektorët prodhues: atë të këpucëve, i cili është sektor i madh eksportues i Shqipërisë (me prodhime “offshore” për firmat e jashtme, veçanërisht ato italiane), dhe ai i ushqimeve të përpunuara, që duket të jetë një sektor i ri në rritje. Rritja e grupit të parë (mineraleve, metaleve dhe naftës) ka të bëjë edhe me rritjen e çmimeve të këtyre komoditeteve në tregjet botërore (sidomos i naftës), mirëpo rritja e prodhimeve industriale është shenjë e mirë për të ardhmen e rritjes industriale të vendit.

Eksportet e Shqipërisë, sipas llojit (eksportet kryesore), 2008-2012, në miliardë lekë.

Shikuar përgjithësisht, kemi disa zhvillime interesante në ekonominë e vendit. Rënies ekonomike të Shqipërisë po i kontribuon tkurrja e ashpër në sektorin e ndërtimeve. Kjo është indikative e dy gjërave. E para, se rritjes ekonomike bazuar në aktivitetet spekulative të ndërtimit dhe një qeverie me projekte të mëdha investuese në infrastrukturë (një pjesë e mirë e financuar me kredi të jashtme), që ka dominuar ekonominë shqiptare nga fillvitet 2000, i ka ardhur fundi. Kostoja e kësaj ende nuk dihet, por ai me sa duket do të paguhet më së shumti nga bankat, që kanë derdhur shuma të mëdha të kredive në këtë sektor, ndërtuesit, që tashmë ballafaqohen me rënie serioze të tregut, por edhe taksapaguesit shqiptarë, të cilët duhet të paguajnë për epshet e mëdha infrastrukturore të qeverisë Berisha. Nga ana tjetër kjo mund të kontribojë në rritjen e vlerës së patundshmërive në vitet që vijnë, që mund të jetë lajm i mirë për shumë familje shqiptare me prona të vogla. Trendi i dytë është që bartës i rritjes ekonomike në periudhën e paskrizës po bëhet gjithnjë e më shumë sektori industrial, veçanërisht ai eksportues. Kjo është shenjë e mirë për perspektivën e zgjerimit të bazës industriale të vendit, veçanërisht kur, sipas sondazheve vjetore të World Economic Forum, në Shqipëri, pronësia vendëse e distribuimit ndërkombëtar të mallrave të eksportit tejkalon të gjitha vendet e rajonit, përfshirë edhe shtetet si Sllovenia, Çekia dhe Estonia, ndërsa po renditet gjithnjë e më lartë edhe në shkallën e sofistikimit të proceseve të prodhimit (por, me shtrirje të cekët të zinxhirit prodhues). Sido që të jetë, rritja e eksporteve është zhvillim kurioz pasi që, siç theksova më lartë, kriza e eurozonës ka shkaktuar tkurrje të eksporteve në pothuaj të gjitha vendet e Ballkanit perëndimor. Mund të jetë kërkesa për mallra gjithnjë e më të lira në ekonomitë e dëmtuara evropiane që po stimulon kërkesën e prodhimeve shqiptare, por sido që të jetë, duket se Shqipëria, në njëfarë forme, po përfiton nga kriza.

Që ky trend të vazhdojë, natyrisht, Shqipëria duhet urgjentisht ta zgjidh problemin e energjisë, e cila po i kushon jo vetëm zhvillimit industrial, por edhe paraqet ngarkesë të përhershme për buxhetin e shtetit dhe problem për rritjen e borxheve edhe ashtu të mëdha publike, pasi që shteti duhet të vazhdojë të bëjë subvencionimin e importit të energjisë. Ky problem është përkeqësuar sidomos pas dështimit spektakular të modelit privatizues/neoliberal të qeverisë së Sali Berishës në këtë sektor (shih edhe këtë).

Elementi tjetër është ai politik – ndryshimi i bazës ekonomike gjithnjë ka implikime në koalicionet dominante politike, ashtu siç koalicionet dominante politike ndikojnë në kahjet e proceseve zhvillimore. Një gjë që dihet është se organizatat që përfaqësojnë interesat e kapitalit në Shqipëri janë të fragmentuara (p.sh., ekzistojnë, në nivel nacional, dhjetëra organizata përfaqësuese të biznesit, nga të cilat shtatë përfaqësohen në Këshillin Kombëtar të Punës). Ky fragmentim në nivel formal vetëm më tepër përforcon rëndësinë e lidhjeve direkte personale midis figurave të biznesit dhe të politikës, por që pothuaja pashmangshëm çon në mungesën e koherencës në politikat zhvillimore (siç dëshmon, ndër të tjera, refuzimi i Berishës i kërkesave të komunitetit të biznesit në prill 2012), pasi që interesat e ngushta dhe individuale shpesh bien ndesh me interesat kolektive të kapitalit. Indikative për këtë është edhe mosorientimi i qartë i politikave zhvillimore të qeverisë Berisha, e cila deklarativisht ka synuar gjithçka dhe gjithkë (infrastrukturën, eksportin, energjinë, turizmin, sektorin publik etj.), ndërsa ka akomoduar dhe privilegjuar një grup të përzgjedhur aleatësh (me synimin e zakonshëm korruptiv pasurimin e grupit politik në pushtet, bashkë me miqtë dhe të afërmit).

Sido që të jetë, do të jetë interesante të shihet se çfarë do të ndodh me mundësinë e çelur për ndryshime pas rënies spektakulare të ndërtimeve dhe e ekonomisë spekulative që ky ka gjeneruar për një kohë të gjatë dhe, ta quajmë kushtimisht, grupit politik që e ka përfaqësuar atë. Ndërkohë është e qartë se fraksioni i kapitalit që kontrollon sektorin e eksporteve, nëse vazhdon me trendin e rritjes, do të bëhet faktor gjithnjë e më i rëndësishëm politik, sidomos kur marrim parasysh që deri më tani, shumë prej kërkesave që kanë të bëjnë me lehtësimin e investimeve në industri janë injoruar (shih, p.sh., këtë dhe këtë). Transformimet ekonomike, sidomos gjatë momentit të kthesave dhe ristrukturimeve, janë gjithnjë trazuese për aleancat dominante shoqërore dhe politike, ndërkohë që trendet ekonomike japin shenja se Shqipëria është duke kaluar një periudhë të tillë, ku industritë eksportuese po bëhen gjithnjë e më të rëndësishme për procesin e akumulimit. Ajo që mund të thuhet është se qeverisja e re politike në Shqipëri, që do të formohet pas zgjedhjeve të sivjeme, do të duhet patjetër të thurrë aleancat me fraksionët në rritje të strukturës ekonomike, ose të paktën t’i marrë interesat e tyre në konsideratë (që është indikative nga rastet sikur ai i luhatjes së socialistëve përsa i përket kërkesave të Konfindustrisë për taksën e sheshtë). Sfida kryesore është nëse këto aleanca politike do të jenë mjaftueshëm të qëndrueshme dhe koherente politikisht që ta çojnë vendin drejt një cikli të ri të akumulimit pas atij 2000-2008, e cila do të mbështetet në rritjen e sektorëve prodhues eksportues si tekstili dhe agro-biznesi, jo vetëm në vëllim të eksporteve por edhe në thellimin dhe zgjerimin e zinxhireve të prodhimit (të ashtuquajtur zinxhirit të vlerës së shtuar – value chain). Në qoftë se (1) fillon e zgjidhet problemi i energjisë, (2) krijohen aleancat e duhura politike me sektorët “progresiv” të kapitalit, duke nxitur shtetin që të lehtësojë barrierat fiskale dhe financiare për investime në industritë eksportuese dhe (3) rrethanat në tregjet e jashtme vazhdojnë të jenë të volitshme, Shqipëria ka shans që në periudhën pas vitit 2013, ta kthejë motorin zhvillimor më larg aktiviteteve spekulative dhe “rritjes politike” me investime infrastrukturore dhe shumë më fuqishëm kah eksporti dhe një zhvillim më i qëndrueshëm industrial.

Komponentët e rritjes ekonomike në Kosovë

Dëgjojmë shpesh të trumpëtohet në Prishtinë për faktin se Kosova, gjatë viteve të fundit, ka rritjen më të madhe ekonomike në rajon. Kjo është e saktë, për sa kohë që ekonomitë rajonale janë prekur (në shkallë të ndyshme), fillimisht nga kriza financiare e 2008-ës, dhe më pas nga kriza e eurozonës që ka goditur sidomos disa nga partnerët kryesorë tregtarë dhe investues në rajon, si Greqia dhe Italia. Përderisa Kroacia dhe Serbia kanë përjetuar recesione, Maqedonia dhe Shqipëria rritje të vogla, Kosova për vitin 2012 pritet të regjistrojë rritje prej 3,9% të Prodhimit Bruto të Brendshëm (PBB).

Megjithatë, nuk duhet harruar se rritja ekonomike në Kosovë është pak a shumë afër mesatarës prej 2-4% që është regjistruar në ekonomitë tranzicionale gjatë vitit 2012, siç vlerësohet kjo nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Nga kjo pikëpamje, rasti i Kosovës nuk përbën aspak rast të devijimit nga norma. Aq më tepër që, gjykuar sipas përllogaritjeve të BERZH-it (dhe disa analizave të mia për rajonin e Ballkanit), recesionet ekonomike në periferi të Evropës nga viti 2008 kanë raport të drejtpërdrejtë me ekspozimin e ekonomive kundrejt eurozonës. Rëniet ekonomike, pak a shumë si rregull, kanë qenë më të ashpra në shtetet më shumë të lidhura me eurozonën, si në aspekt tregtar, ashtu dhe atë financiar. Që nga 2008-a, Kosova është kursyer nga goditjet më të rënda të krizës për shkak të ndërvarshmërisë së ulët të ekonomisë së saj me atë të eurozonës dhe të BE-së në përgjithësi. P.sh., Kroacia, e cila eksporton shumë në BE, ka humbur më shumë nga shkaku i krizës evropiane, në terma relativ, se sa Kosova, e cila eksporton shumë pak, sepse Kroacia ka tregje në BE, kurse Kosova jo.

Sido që të jetë, kjo analizë ka më pak të bëjë me atë se ku bën pjesë Kosova në krahasime rajonale, dhe më shumë me komponentët e rritjes ekonomike në Kosovë përgjatë viteve të fundit (deri në vitin 2011, pasi ato të vitit 2012 nuk janë akoma të plota). Në një mënyrë, kjo analizë i shpalos burimet e rritjes ekonomike duke analizuar komponentët përbërës të saj. Në të njëjtën kohë, kjo nxjerr në pah paqëndrueshmërinë e shtegut aktual të zhvillimit ekonomik në Kosovë, pavarësisht rritjes nominale ose reale të PBB-së.

Të nisemi nga termat absolut. PBB-ja në Kosovë është rritur nga 1,9 miliardë euro në vitin 2001 në rreth 4,9 miliardë euro në fund të vitit 2011. Rritja ekonomike në terma të PBB-së ka qenë e vazhdueshme përgjatë viteve të pasluftës. Trendi i rritjes ka vazhduar pas shpalljes së pavarësisë më 2008 dhe i ka mbijetuar krizës financiare të 2008-ës si dhe problemeve të thella ekonomike në Evropë në vitet e mëpasme.

Ajo që na intereson ne është zbërthimi i PBB-së në komponentët e saj. Një paraqitje vizuele e kësaj jepet më poshtë, duke përfshirë të gjitha komponentët e PBB-së para heqjes së importeve (që është pjesë e formulës për llogaritjen e PBB-së).

Grafikoni 1. Komponentët e PBB-së në Kosovë, 2004-2011, para heqjes së importit.

Me sa shihet, në terma absolut, pjësen dërrmuese të shpenzimeve që llogariten në PBB e përbën konsumi i amvisërive (household consumption expenditure). Formimi i kapitalit (gross capital formation, që përfshin investimet private dhe ato publike, si p.sh. në infrastrukturë) janë komponenta e dytë, eksportet e treta kurse shpenzimet qeveritare (government, final consumption expenditure) e katërta. Elementi i fundit janë shpenzimet e donatorëve (në këtë rast, pagat e punonjësve për organizatat ndërkombëtare) që siç shihet përbëjnë pjesë gjithnjë e më të vogël të PBB-së.

Grafikoni 2. Pjesëmarrja e kompentetëve të PBB-së, sipas përqindjes.

Një imazh tjetër na paraqitet nëse analizojmë pjesëmarrjen e secilit komponent sipas përqindjes. Nga kjo shohim rritjen më të madhe relative të rolit të investimeve publike dhe të eksporteve kundrejt konsumit të amvisërive si bartëse të rritjes ekonomike (grafikoni 2).

Nga këto dy pamje duket se kemi një ecje të mirë të rritjes ekonomike, me rritjen e investimeve dhe të eksporteve. Mirëpo, siç dihet mirë, një nga problemet kryesore të ekonomisë së Kosovës është deficiti i lartë tregtar. Rritja e vazhdueshme e importeve “han” çdo rritje nominale ekonomike, sepse një pjesë e mbivlerës së krijuar në ekonomi nxirret jashtë vendit. Kjo është arsyeja pse Kosova, në vend se t’i ketë rreth 7,3 miliardë euro PBB në vitin 2011, i ka patur vetëm 4,9 miliardë. Kjo pjesë është “humbur” nga ekonomia e vendit përmes blerjes së mallrave të jashtme. Grafikoni më poshtë ilustron se si, përkundër rritjes modeste të eksporteve, importet janë rritur më shpejt, dhe për pasojë deficiti tregtar nga viti 2004 në vitin 2011 pothuajse është dyfishuar në gati -1,8 miliardë euro.

Grafikoni 3. Deficiti tregtar (eksportet – importet) i Kosovës, 2004-2011.

Roli i shpenzimeve qeveritare në rritjen ekonomike është theksuar shpesh nga vëzhgues të ekonomisë kosovare dhe del në pah edhe nga grafikoni 2. Mirëpo, përtej përshtypjeve sipërfaqësore, për një analizë të mirëfilltë më të rëndësishme janë trendet. Kjo pasqyrohet në grafikonin më poshtë.

Grafikoni 4. Rritja vjetore (në përqindje) e konsumit të amvisërive (kaltër), investimeve (gjelbër) dhe shpenzimeve qeveritare (kuq). Vijat e holla shfaqin trendet për secilën.

Nga kjo shihet qartë se rritjet e komponentëve të veçanta, nga viti 2004 nuk janë të barabarta. Konsumi i amvisërive, p.sh., gjatë viteve të krizës globale financiare 2008-09, ka rënë nga 16% në -2% (dhe Kosova nuk qenka prekur nga kriza!), ndërsa ka rënë gjithashtu edhe shkalla e rritjes së investimeve nga 26% në 9%. Por, ato që janë më të rëndësishime këtu janë trendet, që na bëjnë të mundur të dallojmë tendencat afatgjata nga luhatjet e përkohshme vjetore. Është e qartë se përderisa trendi i shpenzimeve të amvisërive është i pandryshuar (“flat” – vija e drejtë e ndërprerë e kaltër), shpenzimet qeveritare janë në rritje të përhershme (vija e drejtë e ndërprerë e kuqe). Në rritje janë edhe investimet, mirëpo edhe këtu, me lehtësi mund të supozojmë se bëjnë pjesë investimet kapitale të qeverisë, dhe veçanërisht pas vitit 2010 autostrada Morin-Merdare. Kjo na bën të konstatojmë se investimet dhe shpenzimet qeveritare janë pak a shumë bartësi kryesor i rritjes ekonomike, pasi që rritja ekonomike nuk po përkthehet në rritje më të madhe të nivelit të konsumit, çka domethënë se në mesatare, amvisëria kosovare nuk po bëhet më e pasur se që ka qenë, pasi që konsumi i vitpërvitshëm, mesatarisht, nuk po ndryshon.

Shifrat tregojnë qartë dallimin midis shkallës së rritjes së konsumit të amvisërive dhe atë të shpenzimeve qeveritare si pjesëmarrëse në PBB. Ndërsa shihet një vijë e qartë ndarëse para dhe pas vitit 2008. Para vitit 2008, rritja e shpenzimeve të konsumit të amvisërive ishte 6-16%, kurse pas vitit 2008, kjo shkallë bie në -2-10%. E kundërta vlen për shpenzimet qeveritare, që pas vitit 2007 (ardhjes në pushtet të qeverive Thaçi 1 dhe 2), rritën 10-17% në vit. Nëse kërkohet shpjegim për rritjen ekonomike në Kosovë pas vitit 2008, është ky.

Ndërsa ka indikacione të qarta në këto të dhëna se rritja ekonomike nuk po përkthehet në përmirësimin e gjendjes ekonomike të familjeve kosovare. Të dhëna solide për të ardhurat në Kosovë për momentin nuk kemi. Mirëpo, mund t’i nxjerrim disa indikacione nga të dhënat me të cilat posedojmë. Periudha pas vitit 2007 shënon një periudhë të rritjes enorme të inflacionit (shih më poshtë). Amvisëritë kosovare (në mesatare) jo që nuk janë bërë më të pasura, por kanë luftuar që t’i mbijetojnë shtrejtimit të përgjithshëm të kostos së jetesës. Logjika është kjo: po të kishim të bënim me një rritje të të ardhurave të familjeve kosovare si rezultat i rritjes ekonomike, do të pritnim një rritje të konsumit pavarësisht inflacionit. Çmimet shtrejtohen, por për shkak se të ardhurat janë më të mëdha, familja mund të konsumojë ato që ka konsumuar, si dhe ta shtojë konsumin edhe më tepër. Mirëpo, ajo që shohim është se pas vitit 2008, rritjet dhe rëniet e shpenzimeve të amvisërive janë diktuar pothuajse krejtësisht nga inflacioni. Këtë e ilustron më së miri sinkronizimi i përkryer që ekziston midis shkallës së rritjes së shpenzimve të konsumit të amvisërive dhe atë të inflacionit në grafikonin 5 më poshtë. Siç shihet qartë, pas vitit 2007, rritjet e shpenzimeve janë pak a shumë baraz me shkallën e inflacionit, që domethënë se “llufti” midis shpenzimeve të domosdoshme dhe atyre të shtuara (të konsumit përtej nevojave bazike), për shumë familje vetëm po zvogëlohet. Para vitit 2007, përderisa inflacioni kishte rritje të vogël, ose madje kishte edhe deflacion (rënie të çmimeve), shpenzimet rriteshin për rreth 5% në vit, që tregon për një lloj pasurimi të amvisërive, që shpenzojnë më shumë se në vitin e shkuar. Mirëpo, pas 2008-ës, rritja e shpenzimeve është shumë afër shkallës së inflacionit, çka tregon se familjet kosovare po detyrohen të shpenzojnë më shumë vetëm që të ruajnë standardin aktual të jetës, ndërkohë që rritjet e shpenzimeve nuk po kompenzohen me rritje të të ardhurave. Thënë troç: familja mesatare në Kosovë nuk ka përfituar fare nga rritja ekonomike në Kosovë nga viti 2008.

Inflacioni në Kosovë nga viti 2002.

Grafikoni 5. Shkalla e rritjes së shpenzimeve të konsumit të amvisërive (kaltër) dhe shkalla e rritjes së inflacionit (kuq). Që nga viti 2007, amvisëria kosovare nuk po shpenzon më tepër sepse po bëhet më e pasur, por po shpenzon më tepër që t’i bëjë ballë inflacionit.

Këtu hyn edhe një element tjetër interesant, që dëshmon për plotësimin e nevojave të financimit të amvisërive në kushtet e inflacionit të lartë. Duket se ekziston një korrelacion i drejtpërdrejtë midis rritjes së konsumit të amvisërive dhe të rritjes së nivelit të borxheve të sektorit privat (shih grafikonin 5 më poshtë). Me fjalë të tjera, për ta mbajtur nivelin e shpenzimeve (për të përballuar shtrejtimin e jetës), amvisëritë kosovare po futen në borxhe gjithnjë e më të mëdha. Duke marrë parasysh se në Kosovë huatë bankare merren me norma ta papara interesi, ngarkimi i amvisërive kosovare me borxhe do të ketë pasoja afatgjata nëse investimet e bëra nga amvisëritë (p.sh., në patundshmëri) nuk ruajnë qëndrueshmërinë e tyre.

Grafikoni 6. Rritja e konsumit të amvisërive në PBB (sipër), rritja e importeve (mes) dhe rritja e borxhit të sektorit privat (poshtë).

Grafikoni 7. Rritja vjetore e konsumit të amvisërive (kaltër) dhe e borxheve në sektorin privat (gjelbër).

Sidomos grafikoni i mësipërm (7) ilustron ndërlidhshmërinë e thellë midis shpenzimeve të amvisërive dhe të rritjes së borxheve të sektorit privat në ekonominë kosovare. Në këtë grafikon, ku tregohet rritja vjetore e këta dy indikatorëve, shihet një sinkronizim relativisht i fortë midis këtyre dyjave, ndërkohë që shkalla e rritjes së borxheve është më e lartë se sa shkalla e rritjes së konsumit. Natyisht, po të kishim të dhënat e vitit 2012, do të kishim një pasqyrë edhe më të plotë. Ndërsa shpresoj që ta plotësojë analizën kur të botohen këto të dhëna, trendet na bën të kujtojmë se ndryshimet nuk do të jenë edhe aq drastike.

Çka domethënë kjo? Natyrisht, kjo është analizë tejët e kufizuar për të ardhë në konstatime solide. Mirëpo, nga këto që shohim këtu i kemi dy përfundime paraprake. E para është se rritja e PBB-së në Kosovë është rezultat kryesisht i rritjes së shpenzimeve qeveritare dhe i investimeve (sidomos atyre në infrastukturë), dhe jo i rritjes së konsumit (çka do të nënkuptonte edhe rritje të të ardhurave) të amvisërive kosovare, që janë në trend të njëjtë prej vitesh. Ky trend madje ishte rrezikuar nga kriza e vitit 2008. Që nga atëherë, amvisëria mestare kosovare nuk shpenzon më tepër se është më e pasur, por sepse duhet t’i bëjë ballë shtrejtimit të kostos së jetesës.

E dyta është se rritja e konsumit po kushtëzohet gjithnjë e më shumë nga kredidhënia, çka nënkupton se një pjesë të rritjes ekonomike po e financon borxhi në rritje i sektorit privat. Ndërkohë që rritja eksponenciale e deficitit tregtar dëshmon se zhvillimi industrial që do të rezultonte në rritje të eksporteve dhe zëvendësim të importeve nuk është duke ndodhur në shkallë të mjaftueshme për të parandaluar rritjen e importeve.

Çka do të thotë kjo në aspektin e një analize ekonomike politike, e cila nuk mund të mjaftohet vetëm me shifra pa analizuar marrëdhëniet shoqërore dhe raportet klasore që konstituojnë strukturën ekonomike? Mund të shtrohet një hipotezë, që besoj se është mjaftueshëm e qëndrueshme: se përfituesit më të mëdhej nga rritja ekonomike në Kosovë (krejt, si gjithnjë, në terma relativ) nuk është familja mesatare në Kosovë, por janë importuesit (si pasojë e tregut në rritje për importe), kontraktorët e qeverisë (si pasojë e rritjes së shpenzimeve dhe të investimeve qeveritare) dhe bankat (si pasojë e rritjes së borxheve). Kemi pra tri fraksione klasore që dominojnë ekonominë kosovare: kompradorët (kapitalistët tregtarë të mallrave të jashtme), kapitalistët politikë (biznesmenët e lidhur sidomos me partinë në pushtet, përfitues nga kontratat qeveritare) dhe kapitali i organizuar financiar (bankat, që në Kosovë janë kryesisht të huaja). Ajo që është e përbashkëta e këtyre tre fraksioneve shoqëroro-ekonomike është rentierizmi. Në terma ekonomik, renta, kundrejt profitit, është përfitim i realizuar përmes aktiviteteve “joproduktive”, në kuptimin ekonomik të fjalës. Çështja është se, në terma ekonomik, ndonëse importuesit, kontraktorët e qeverisë dhe bankat, si organizata komerciale, realizojnë “profit”, ky “profit” rezulton jo nga risku i ndërmarrë nga investimet në krijimin e kapitalit produktiv, por nga kontrolli dhe monopoli mbi resurse të caktuara – rrjedhes së mallrave nga jashtë (kompradorët), kontrolli i parave (bankat) dhe të lidhjeve të privilegjuara politike (kapitalistët politikë). Ndonëse rentierizmi është i pranishëm gjithandej ekonomive kapitaliste, në Kosovë kapitalizmi rentier përbën formën dominante të akumulimit të kapitalit, pasi që sektorët rentierë përbëjnë sektorët më “profitabil” të ekonomisë kosovare.

Pyetja është, sa është i qëndrueshëm ky kurs, në terma të pastër ekonomik? Faktori i parë është se, pa një rritje reale të bazës industriale, investimet qeveritare, sidomos ajo në të cilën është përqëndruar qeveria Thaçi 2 (infrastuktura rrugore), do të paraqesin një barrë gjithnjë më të madhe dhe më të paqëndrueshme fiskale. Shteti i Kosovës, megjithatë, ka kapacitete të ulta financiare (lidhur me këtë shih këtë dhe këtë shkrim timin) dhe nuk përballon dot një rritje të deficiteve çfarë kërkon ruajtja e shkallës aktuale të rritjes së shpenzimeve. Ndërkohë që, struktura e dobët eksporteve (shënim: linku çon në blog-un tim në gjuhën angleze) dëshmon se pozicionimi i Kosovës në ekonominë rajonale, evropiane dhe botërore nuk po tregon shenja përmirësimi. E dyta është se, mbështetja në rëmitanca nuk mund të vazhdojë pafundësisht. Nëse Kosova ndjek trendet e shteteve tjera të rajonit, pas një periudhe, remitancat do të bien, pavarësisht zhvillimeve ekonomike, si pasojë e trendeve demografike. E treta është se, kredidhënia në Kosovë po derdhet kryesisht në ndërtimtari dhe shërbime tregtare, çka dëshmon se nuk ka ndryshim në strukturën e investimeve në Kosovë, jashtë atyre që janë bërë këto dhjetë vitet e fundit. Kjo do të thotë se edhe rritja e kredive, që edhe ashtu është zvogëluar që nga viti 2008, mund të shkojë drejt zvogëlimit të mëtejmë, sidomos nëse ka rritje të kredive të këqija, çka mund të rezultojë në rritjen e mëtejme të normave të interesit (bankat kurrë nuk mund ta ndalin tërësisht kredidhënien, pasi që synimi i tyre është një optimum midis riskut dhe fitimeve nga stoku i kredive, që llogaritet në normën e interesit). Krejt këto dëshmojnë për nevojën për një ndryshim radikal të kursit ekonomik, por i cili domosdoshmërisht duhet të paraprihet nga një thyerje politike e aleancave (eksplicite e implicite) shoqërore e klasore që ruajnë dhe përfitojnë nga struktura e kapitalizmit rentier në Kosovë. Le të jetë ky urimi im jomodest për vitin 2013.

Varshmëria në remitanca në Ballkanin Perëndimor

Në zhvillim e sipër të një hulumtimi nxora një të dhënë interesante mbi rolin e remitancave (dërgesat financiare të emigrantëve) në ekonomitë e Ballkanit Perëndmor. Ndonëse është ditur se Kosova dhe Shqipëria janë dy nga vendet me varshmëri të madhe në remitanca (p.sh., në Kosovë, llogaritet se rreth 25% e ekonomive familjare pranojnë remitanca), nuk është gjithmonë e qartë se çfarë faktori remitancat përbëjnë në ekonominë në përgjithësi. Kjo llogari e bërë dhe e paraqitur në grafikun më poshtë tregon se niveli i varshmërive në remitanca është i ndryshëm. Në njërin ekstrem është Kosova, ku remitancat vazhdojnë të formojnë mbi 12% të Prodhimit Bruto të Brendshëm (PBB). Në ekstremin tjetër është Kroacia, ku remitancat janë faktor i neglizhueshëm për nga efekti në PBB (më pak se 1%). Për pjesën tjetër të shteteve duket se në vitet e fundit ka ndodhur një konvergjencë në afër 7% të PBB-së.

Ajo që vlen të shënohet është se nga viti 2007, për shumicën e shteteve vërehet një rënie e rëndësisë së remitancave në PBB. Kjo domethënë se shtete si Shqipëria dhe Bosnja gradualisht po zvogëlojnë peshën e remitancave në ekonomi, duke rritur bazën e tyre ekonomike. Ekonomia e Kosovës ndërkaq, akoma varet shumë nga remitancat dhe çdo rënie e tyre ka efekt shumë më të madh në rritjen ekonomike të vendit.

Remitancat si përqindje e PBB-së në shtetet e Ballkanit Perëndimor

Struktura e investimeve në Kosovë

Javët e fundit në shtypin dhe sferën publike në Kosovë është ndezur sërish debati për privatizimin. Duket se shtytës për këtë ishin një numër zhvillimesh. E para është përmbyllja e pritur e kontratës për kalimin në pronësi të konsortiumit turk Limak-Çalik të Distribucionit të KEK-ut (KEDS) (për çmimin absurd prej rreth 26 milionë eurosh), që pritet të ndodh gjatë këtij muaji. E dyta janë zërat e protestës së ngritur kundër këtij privatizimi, bashkë me atë të PTK-së, në njërën anë nga Lëvizja Vetëvendosje e njohur për qëndrimin e saj kundërshtues ndaj privatizimit, por edhe nga BSPK-ja dhe grupe të tjera shoqërore dhe qytetarë që janë shprehur kundër përmes një peticioni. Midis këtyre ishin edhe disa debate të nxitura nga një shkrim në dy seri i mikut tim Lumir Abdixhiku, i cili është kritik ndaj politikave qeveritare, por ku ai përpiqet të argumentojë se problemi nuk qëndron tek privatizimi si i tillë, por te mënyra se si ai po implementohet në Kosovë. Në këta rreshta do të përqëndrohem në disa pika të argumentit të shtruar aty më shumë se në debatet e tjera politike, sado që debati mbi politikat ekonomike, nga i gjithë spektri ideologjik opozitar (ta quajmë kështu kushtimisht) në Kosovë po reduktohet në sllogane populliste dhe rrjedhimisht po degradon nga cilësia e tij intelektuale.

Boshti kryesor i argumentit të Lumirit është ideja, e argumentuar si në baza doktrinare ashtu dhe në empirike (por duke u referuar në studime të pacituara) se zhvillimi ekonomik duhet të mbështetet në sektorin privat. Interesant është se një qëndrim të ngjashëm shprehu edhe përfaqësuesi i Odës Ekonomike të Kosovës, organizatës që deri dikur drejtohej nga ministri aktual i Zhvillimit Ekonomik Besim Beqaj por që kohët e fundit sikur kishte dalë në pozicione kritike ndaj politikave qeveritare. Oda Ekonomike bashkë me grupet tjera përfaqësuese të biznesit nga një pozicion kritik dolen në mbështetje të parezervë për privatizimin e KEDS-it dhe të PTK-së.

Krejt në rregull në aspektin doktrinar, sidomos kur publiku kosovar terrorizohet gjithnjë me fantazmën e socializmit, që na paskësh qenë një katrahurë totale ekonomike (dhe një argument i çuditshëm për një shoqëri si puna e Kosovës që nuk ka histori të zhvillimit kapitalist dhe gjithë bazën industriale që e ka e ka trashëguar nga socializmi). Krejt në rregull, edhe kur paraqiten fakte për rëndësinë akuale të sektorit privat në Kosovë, i cili përpjestimisht punëson më tepër persona se sa sektori publik i marrë përgjithësisht (pra duke përfshirë ndërmarrjet publike si PTK dhe KEK por edhe administratën shtetërore, arsimin publik etj.). Por, hajde ta marrim se na pëlqen shumë koncepti neoliberal (ose libertarian, siç e parapëlqen Lumiri) për idenë se sektori privat duhet të jetë motori i zhvillimit ekonomik, dhe se shteti nuk duhet të ketë rol në këtë punë përveç si një mbrojtes i pronës private dhe eventualisht si rregullator i disa fushave që tregu nuk mund t’i vetë-rregullojë.

Edhe nëse e marrim këtë bazë, ne sërish ballafaqohemi me problemin e madh të dobësisë së madhe strukturore të sektorit privat në Kosovë. Në një aspekt të këtij problemi pata aluduar në një shkrim të mëparshëm ku tregoj se një prej problemeve të sektorit privat në Kosovë është ekonomia në shkallë. Shumica e bizneseve në Kosovë janë të vogla. Ato janë firma kryesisht në pronësi familjare dhe shumica syresh merren me tregti ose shërbime të thjeshta. Ndër pak industri ku sektori privat ka patur sukses koncentrimi i kapitalit dhe rrjedhimisht kalimi në ekonomi të shkallës është në tregti (me firma si Elkosi dhe firma të tjera të mëdha tregtare) dhe deri dikund në ndërtimtari. Sektori privat nuk ka arritur të rigjenerojë industritë e dikurshme të Kosovës, dhe sidomos bazën bujqësore, minerare dhe energjetike që kanë shërbyer si shtyllë e industrializimit të Kosovës gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Në njëfarë mënyre, sektori privat i Kosovës është vazhdim dhe evoluim i ekonomisë së shërbimeve të viteve 1990, e jo asaj industriale të viteve 1970.

Pa ekzagjerim mund të thuhet se sektori privat në Kosovë nuk investon pothuajse fare në sektorët e rëndësisë strategjike për zhvillimin e Kosovës. Për ta vërtetuar këtë desha ta ofrojë këtë pasqyrë të dhënash që kam përpiluar nga të dhënat e botuara nga Banka Qëndrore e Kosovës (BQK). Kjo tabelë është pasqyrë e strukturës të kredive në ekonominë kosovare, sipas sektorëve ekonomikë. Nga një këndvështrim tjetër mund të thuhet se po kjo tabelë na reflekton edhe strukturën e investimeve në ekonominë e Kosovës, duke treguar se ku është më së shumti i përqëndruar kapitali investues. Për ta ndërtuar krahasimin që dua ta bëj, në tabelë jam përqëndruar vetëm në katër sektorë: nga ai industrial (prodhues) në miniera, energjetikë dhe në ndërtimtari, ndërsa nga ai i shërbimeve në tregtinë.

Siç shihet, nga 918,2 milionë eurove të lëshuara në formë kredie për bizneset kosovare, pjesa më e madhe janë orientuar në shërbime, dhe pjesa më e madhe në tregti (afër 68% e totalit të investimeve në Kosovë). Vetëm 3.3% e totalit të kredive (rrjedhimisht edhe investimeve private) në industri janë orientuar drejt minierave dhe energjetikës. Ky është një indikator i qartë i strukturës jashtëzakonisht të brishtë ekonomike të Kosovës. Sektorët tradicionalë industrialë të Kosovës përfitojnë jashtëzakonisht pak investime nga sektori privat. Sektori privat i Kosovës (duke përfshirë bankat si dhe bizneset) deri më tani nuk kanë treguar interesimin e vet për të investuar në industri, dhe sidomos jo në xehtari dhe energjetikë (dhe sipas të dhënave të tjera e dimë se niveli i kredive për bujqësi është gjithashtu jashtëzakonisht i vogël).

Është deri dikund e çuditshme pra që të mbrohet privatizimi në emër të sektorit privat, kur shtyllat themelore për zhvillimin e sektorëve industrialë nuk janë aty. Të kota janë thirrjet në sektorin privat kosovar kur në të vërtetë i vetmi sektor privat që po shfaq interesimin të investojë në asetet publike në Kosovë janë konsortiumet turke dhe spekulantët financiarë nga Londra, Wall Street dhe Dubai. Sektori privat i brendshëm kosovar nuk i ka kapacitetet financiare, organizative dhe as profesionale që me forcat e veta të rigjenerojë dhe ringjallë industritë e dikurshme të Kosovës, as të bëjë investimet e duhura në sektorët ekzistues si telekomi ose energjetika. Ky është realiteti që e din gjithkush por që sikur harrohet kur flitet për nevojën e mbështetjes së zhvillimit ekonomik mbi sektorin privat. 

Cila është zgjidhja këtu? Kosova nuk mund të mbijetojë si një ekonomi e shërbimeve tregtare pa prodhim. Kosova ka ndjekur këtë rrugë gjer në këtë pikë falë ndihmave nga jashtë dhe remitancave. Por kjo nuk është rrugë e qëndrueshme dhe vazhdimi i trendeve negative ekonomike në Evropë pashmangshëm do të krijojë probleme të mëdha jo vetëm në papunësi dhe varfëri, por edhe në mundësinë e një krize fiskale të shtetit që pothuajse është e garantuar nga politikat e investimeve të mëdha kapitale (lexo: autostrada) që ndjek qeveria aktuale.

Andaj, rigjenerimi industrial i Kosovës i ka dy rrugë. Rruga e parë është privatizimi i shpejt dhe shitja e aseteve kryesore industriale (energjetikës dhe minerave) firmave të huaja. Këto firma zgjidhin problemin e investimeve në plan afatshkurtër, sepse këto firma supozohet se kanë mundësitë e tyre financiare (qoftë të brendshme, qoftë përmes kredive të lira të marrura nga bankat e huaja) dhe edhe ato organizative (si të stafit menaxherial, qasjes në tregje të jashtme etj.). Mirëpo në plan afatgjatë Kosova humb përfitimin e mbivlerës nga asetet e veta dhe pasuria e vet natyrore – profitet tërhiqen jashtë vendit, investimet zvogëlohen, punësimi ngelet në minimumin e nevojshëm operativ, nuk ka nxitje për investime në avancim industrial drejt industrive përpunuese dhe teknologjike etj.

Rruga e dytë është më e kushtueshme në fillim, por krijon bazament të qëndrueshëm për zhvillim afatgjatë. Kjo rrugë nuk thotë që asetet industriale duhet të mbetën vetëm në pronësi publike për hir të pronës publike, por se pronësia publike është pjesë e një strategjie të gjithmbarshme për zhvillim industrial. Kjo strategji nuk fillon dhe mbaron me privatizimin, por me ristrukturimin e plotë institucional, duke filluar nga sektori financiar (duke themeluar, p.sh., një Bankë Zhvillimore për investime strategjike përmes kredive të lira), ai arsimor (duke investuar në kapacitetet profesionale dhe shkencore në fushat e rëndësishme për këta sektorë) dhe ai ekonomik (duke kryer reformat e duhura organizative në mënyrë që ndërmarrjet publike të operojnë profesionalisht dhe jashtë ndikimeve politike dhe klanore).

Kjo është rruga e shtetit zhvillimor, koncept që kam shtjelluar më parë. Rruga e shtetit zhvillimor është më e ngadalshme, më e vështirë dhe ka më shumë sfida. Por është rrugë për zhvillim të sigurt dhe të qëndrueshëm, ku ekonomia e Kosovës funksionon në radhë të parë në shërbim të vendit, dhe jo të interesave të jashtme. Problemi i Kosovës nuk është thjesht privatizimi apo parapëlqimet doktrinore për sektorin privat apo atë publik. Sfida e Kosovës është ndërtimi dhe ndjekja e një kursi afatgjatë zhvillimor, i cili do të përcaktojë të ardhmen jo vetëm të gjeratave të sotme por edhe atyre të ardhme. Ndyshe potencialet ekonomike, burimet natyrore dhe pasuria e Kosovës do të mbizotërohen nga interesat e jashtme, ndërsa të riut kosovar, atij që nuk ka privilegjin të jetë i lidhur me paranë ose pushtetin, i jepet një dhe vetëm një mundësi për të mbijetuar: ikja nga Kosova.

Sfida e shtetit zhvillimor*

Problemi i zhvillimit ekonomik në Kosovë nuk është problem i nivelit të politikave. Ai është problem i strukturës së vetë shtetit.

Në terminologjinë e ekonomisë politike bëhet një dallim midis politikave kuantitative ekonomike dhe politikave strukturore ekonomike. Politikat kuantitative janë politika që synojnë kontrollin e cikleve afatshkurtëra ekonomike përmes ndërhyrjeve kuantitative: stimulimi fiskal (ulja apo rritja e tatimeve dhe/ose e shpenzimeve qeveritare), rritja apo zvogëlimi i normës së kamatave, ndërhyrja përmes politikave monetare; me fjalë të tjera, politika që synojnë orientimin e ekonomisë në njërin apo tjetrin kah përmes menaxhimit të parametrave makroekonomik.

Këto janë politika që në të shumtën e rasteve preokupojnë ekonomistët e rëndomtë dhe burokracinë fiskale të shtetit (si ministritë për financa apo bankën qëndrore), apo edhe politikanët e orientimeve të kundërta ideologjike që shprehin nevojën për masa të njërit apo tjetrit lloj. Këto grupe i gjen shpesh në ballafaqim me problemet ekonomike duke u marrë me nevojën për ose efektet e politikave të kësaj natyre: p.sh., jepen argumente për nevojen e uljes së taksave ndaj bizneseve, në mënyrë që të nxiten investimet; për nevojën që të stimulohet kërkesa përmes rritjes së shpenzimeve publike; debate mbi uljen apo rritjen e TVSH-së apo të akcizes apo të normave të tatimit etj. Në fundament është se debati krejtësisht sillet rreth përdorimit të mekanizmave ekzistues makroekonomik si përgjigje ndaj zhvillimeve ciklike ekonomike.

Politikat strukturore ekonomike janë thelbësisht të ndryshme nga ky lloj politikash. Kuptohet, në ekonomi të avancuara dhe komplekse, çfarë janë p.sh. vendet e Evropës perëndimore apo SHBA-të, debati politik përqëndrohet kryesisht në nivel të politikave kuantitative. Pavarësisht se kriza financiare e vitit 2008 nxiti nevojë për ndërhyrje shumë më të thella shtetërore në ekonomi, debatet megjithatë sillen rreth politikave kuantitative.

Rast konkret është kriza e borxheve sovrane në Evropë. Në njërën anë janë militantët e disiplinës fiskale, siç janë krerët e ministrive të Financave të shteteve si Gjermania dhe Holanda, që kërkojnë reduktime të ashpra të shpenzimeve buxhetore, pavarësisht kostos dhe pasojave ekonomike dhe sociale. Në anën tjetër janë keynes-ianët, që zhvillojnë argumentin që kriza fiskale mund të tejkalohet vetëm përmes rritjes ekonomike, që në periudhë krize arrihet pikërisht përmes ruajtjes së nivelit të lartë të shpenzimeve publike, e jo reduktimit drastik të tyre. Në secilin rast, argumenti nuk është mbi transformimin fundamental të strukturës së ekonomisë, por për menaxhimin e situatës përmes instrumenteve makroekonomike që i posedon shteti: politika tatimore, politikat e shpenzimeve publike dhe politika monetare. Në këta shembuj, struktura ekonomike është komplekse dhe relativisht autonome nga politika ndërsa në ndryshime strukturore shteti mund të ndërhyjë vetëm në margjina.

Në rastin e shteteve në zhvillim, problemi i zhvillimit ekonomik shtrohet në formë krejtësisht tjetër. Ndonëse edhe shtetet në zhvillim (si puna e Kosovës) kanë në dorë instrumente makroekonomike (siç është politika fiskale apo ajo buxhetore), problemet themelore ekonomike të vendeve në zhvillim nuk janë të natyrës ciklike, por strukturore. Me fjalë të tjera, përgjigja e shtetit duhet të orientohet kah transformimi strukturor i ekonomisë, për ta orientuar atë drejt krijimit të mbivlerës dhe shtimit të normës së akumulimit dhe, rrjedhimisht, rritjes ekonomike në përgjithësi.

Me një fjalë, politikat e shtetit duhet të jenë strukturore, të tilla që synojnë transformimin fundamental të përbërjes ekonomike të vendit.

Dallimi mund të përshkruhet edhe në këtë mënyrë. Nëse ti je një shtet, ekonomia e së cilit prodhon një milion automobila, ndërsa ti si qeveri me stimuj fiskal (p.sh., ulje taksash) synon të nxisësh investime tek firmat që ato t’i prodhojnë 1,2 milion automobila, ky është menaxhim makroekonomik i rritjes ekonomike përmes politikës kuantitative. Politika strukturore, ndërkaq, synon që ta krijojë një industri të automobilave aty ku ajo nuk ekziston fare.

Për fat të keq, doktrina e ngushtë makroekonomike që dominon institucionet si Fondi Monetar Ndërkombëtar, e që ka si paradigmë stabilitetin makroekonomik, nuk e bën këtë dallim thelbësor dhe shtetet në zhvillim trajtohen njësoj si ato të zhvilluara.

Duhet të jetë më se e qartë se çfarë gabimi fundamental është ky. Dhe sa i përçudnuar është diskursi ekonomik në ato vende në zhvillim (si puna e Kosovës) ku debati publik dhe politikat qeveritare, të futura në kornizën konceptuale të institucioneve si FMN-ja, përqëndrohen në politika kuantitative, thuajse në Kosovë kemi të bëjmë me një strukturë ekonomike gjermane ose suedeze, apo ku dallimi midis ekonomisë kosovare dhe asaj të Gjermanisë apo Suedisë reduktohet në një shprehje të dallimeve në parametra kuantitativë si bruto prodhimi, deficiti buxhetor apo shkalla e papunësisë.

Jo vetëm që ekzistojnë dallime të mprehta strukturore midis ekonomive të zhvilluara dhe atyre në zhvillim, por edhe historia e suksesit në zhvillim na mëson ndryshe. Shtetet që historikisht kanë patur suksesin më të madh në transformim ekonomik janë pikërisht ato që kanë zbatuar politika strukturore ekonomike. Pra ku shteti nuk është vetëm një menaxher që ndërhyn me masa të kufizuara makroekonomike (ndonëse ato nuk janë të parëndësishme), por ku ai luan një rol aktiv në nxitjen e transformimit industrial të vendit. Me një fjalë, ku shteti drejtpërsëdrejti drejton dhe orienton transformimin strukturor të ekonomisë së vendit, duke nxitur krijimin e industrive të reja apo zgjerimin dhe transformimin e atyre ekzistuese, jo vetëm përmes stimujve makrofiskal, por përmes ndërhyrjeve direkte me subvencione, mbështetje organizative, proteksionizëm, dhe lehtësime të tjera të llojllojshme që favorizon ndërtimin e bazës prodhuese.

Ky është përshkrimi që zakonisht futet nën kategorinë e shtetit zhvillimor. Shtet zhvillimor është ai i cili përmes mekanizmave shtetëror nxit transformime fundamentale në përbërjen ekonomike të vendit, duke rritur bazën industriale të vendit dhe duke e bërë atë bazë industriale konkurrente në nivele rajonale dhe globale.

Studimet ekzistuese nuk tregojnë për një model të vetëm të shtetit zhvillimor. Shtet zhvillimor ka qenë Japonia, me avancimin e saj të shpejtë industrial pas vitit 1945; një tjetër shtet ka qenë Korea e Jugut, e cila ka ndjek një trajektore të zhvillimit të shpejt gjatë dhe pas viteve 1960; sot shembulli kryesor është Kina, e cila me një model krejtësisht tjetër ka arritur që nga vendi më i varfër në botë, të katapultojë në ekonominë e dytë më të madhe në botë. Para këtyre, Gjermania gjatë industrializimit të saj të shpejtë gjatë shekullit XIX, apo ekspanzioni i ekonomisë amerikane gjatë New Deal-it të viteve 1930 dhe 1940 tregojnë se shteti zhvillimor nuk është vetëm një karakteristikë aziatike. Mirëpo veçori e të gjitha këtyre rasteve është që shteti ka luajtur rol qëndror në transformim ekonomik, qoftë përmes planfikimit, qoftë përmes orientimit të investimeve në industri të caktuara, qoftë pëmes shpenzimeve publike që i kanë komplementuar sektorët ekzistues ekonomik, siç janë p.sh. investimet në arsim dhe shkencë që janë në funksion të inovacionit dhe zhvillimit teknologjik.

Sido që të jetë, sfida e shtetit zhvillimor nuk është vetëm ekonomike. Shteti zhvillimor është në radhë të parë një problem i shtetndërtimit. Ky problem përfshin strukturimin e shtetit në atë mënyrë që (1) i jep dikastereve ekonomikë jo pronësi dhe kontroll mbi industritë, por fuqi për orientimin dhe bashkërendimin e aktiviteteve të aktorëve ekonomikë; (2) që favorizon planifikimin afatgjatë kundrejt përfitimeve afatshkurtëra; (3) krijon kushte për fuqizim të aktorëve ekonomikë (siç janë firmat industriale) jo vetëm për përmbushje të nevojave lokale (pra për autarki vendore), por për të qenë pjesëmarrës konkurrentë në ekonominë botërore; (4) që gëzon kontroll të konsiderueshëm mbi sistemin financiar të vendit; dhe (5) e demokratizon procesin zhvillimor duke i bërë hisenikë në të jo vetëm kapitalistët, por edhe sindikatat, punëtorët dhe entitetet publike siç janë pushtetet lokale.

Shteti zhvillimor për të cilin bëhet fjalë këtu nuk është ai i cili ushtron kontroll total burokratik mbi një ekonomi që synon autarki të plotë, por ai i cili ka kapacitet të ndërhyjë në koordinimin dhe planifikimin ekonomik përbrenda kornizave të një ekonomie kapitaliste të orientuar drejt konkurrueshmërisë në ekonominë botërore.

Në Kosovë, në rrethanat aktuale politike, dhe në konfiguracionin aktual politik dhe ideologjik, një lëvizje drejt shtetit zhvillimor duket i pamundur. Mirëpo, kjo nuk e pengon elaborimin e shtetit zhvillimor si një projekt politik opozitar dhe alternativ kundrejt asaj që është pa diskutim një model krejtësisht i dështuar ekonomik i aplikuar nga qeveria aktuale. Dhe, sërish duhet theksuar se, nuk ekziston një formulë e vetme e shtetit zhvillimor. Megjithatë, dhe ky është konkluzioni kryesor i këtij trajtimi të shkurtër, shteti zhvillimor na sfidon ta rizbulojmë dhe rimendojnë artin e shtetkrijimit (statecraft), para se të biem në grackën e preokupimit me problemet ekonomike në diskursin ekzistues ekonomik, apo, shprehur ndryshe, të kërkojmë dhe ofrojmë zgjidhje kuantitative për probleme që janë strukturore.

* Shkrimi është botuar me titullin “Sfida e shtetit në zhvillim” te Zëri (Prishtinë), 25 korrik 2012.

Çmimi botëror i komoditeteve ushqimore dhe inflacioni në Kosovë

Javët e fundit kemi ndjekur një sërë lajmesh të këqija nga fusha e tregut botëror të ushqimeve. Siç njofton Financial Times, këto ditë çmimet e misrit dhe sojës arriten në nivele rekorde pas nivelit rekord që kishin arritur në vitin 2007-2008, shpejt pas krizës globale financiare. Rritja e shpejtë e çmimeve të ushqimit thuhet të ketë qenë përgjegjëse për mijëra protesta nëpër botë, ndërsa disa analistë vlerësojnë se ky faktor ndikoi drejtpërsëdrejti edhe në shpërthimet e Pranverës arabe. Çmimet e ushqimit ndikojnë më së shumti në ekonomitë e varfëra, ku shporta ushqimore konsumon pjesën më të madhe të shpenzimeve të popullatës. Është e qartë se, kur inflacioni shkaktohet nga rritja e çmimeve të ushqimeve bazë, varfërimi është i mënjëhershëm. Për popullata që jetojnë me të ardhura që i mbajnë në pragun e mbijetesës, edhe një shtrejtim i vogël i elementëve bazë të ushqimit (p.sh. misrit, grurit ose orizit – varësisht nga regjionet botërore) çon në shtimin e vështirësisë për mbijetesë – përfshirë këtu mundësinë për plotësuar nevojat ushqimore. Rritja e fundit rezulton si pasojë e thatësisë ekstreme në SHBA, që është një nga eksportuesit më të mëdhej të drithërave në botë.

Shtrejtimi i çmimeve të ushqimit shihet si një nga përgjegjësit kryesor të inflacionit në Kosovë, i cili ka qenë një ndër më të lartit në Ballkan dhe Evropë. Të dhënat e mëposhtme tregojnë të dhëna mbi shkallën e inflacionit në Kosovë në krahasim me disa vende fqinje dhe mesatarën e inflacionit në eurozonë.

Shkalla e rritjes (në përqindje) të inflacionit në Kosovë dhe eurozonë.

Grafikoni i mësipërm tregon se sa jostabil është inflacioni në Kosovë kur krahasonet më atë në eurozonë. Ndryshimi më i madh vërehet në periudhën menjëherë pas krizës. Deri në vitin 2007, shkalla e rritjes së inflacionit në Kosovë ka qenë më e ulët se në eurozonë. Kjo domethënë se gjatë kësaj periudhe, kostoja e jetesës në eurozonë është rritur më shpejt se sa në Kosovë, vend i cili gjithashtu përdorë euron si monedhë të vendit. Mirëpo, nga gjysma e dytë e vitit 2007 shohim një kthim radikal ku inflacioni në Kosovë shpërthen në mënyrë pothuaj të pakontrolluar. Përderisa inflacioni rritet dukshëm në eurozonë pas shpërthimit të krizës financiare më 2008, masat e Bankës Qëndrore Evropiane dhe qeverive të eurozonës gjatë 2009-ës bënë që në eurozonë të ngritet alarm mbi rrezikun e deflacionit. Megjithatë, përderisa inflacioni mesatar në eurozonë shkoi drejt stabilizimit pas vitit 2010 (ndonëse me dallime të theksuara, për shkak të efektit të krizës së borxheve sovrane gjatë vitit 2010 e cila gjeneroi inflacion të shtuar në disa nga vendet e periferisë së eurozonës), inflacioni në Kosovë sërish kalon një valë shpërthimi gjatë viteve 2010-2011.

Lartësia e inflacionit në Kosovë merret vesh edhe nga krahasimi i mëposhtëm me vendet fqinje. Grafikonet me të dhëna krahasuese jepen më sipër. Shkalla e rritjes së inflacionit në Kosovë gjatë viteve të fundit ka qenë më i lartë se në Shqipëri, Serbi dhe Maqedoni. Ajo çka vërehet qartë është se lëvizjet e çmimeve në Kosovë janë direkt të varura nga ato në Serbi dhe Maqedoni (dhe shumë më pak se me ato në Shqipëri, e cila, siç shihet, ka treguar një stabilitet të jashtëzakonshëm në kontrollin e inflacionit, edhe përgjatë viteve të krizës). Kjo për faktin se Kosova importon pjesën më të madhe të mallrave nga këto dy vende, përfshirë pjesën më të madhe të prodhimeve bujqësore dhe të ushqimeve të përpunuara. Është mbreslënës fakti se shkalla e rritjes së inflacionit në Kosovë është pothuajse krejtësisht e koordinuar me lëvizjen e çmimeve në Serbi. Thënë në formë pak sa perverse, na del që nga aspekti i çmimeve (dhe i ekonomisë më gjerësisht), ekonomia kosovare funksionin si një lloj zgjatje e tregut serb (të paktën përsa i përket ushqimeve), por që në vend të dinarit blen me euro. Kosova jo vetëm që përmirëson bilansin tregtar të Serbisë, por edhe si ekonomi e euroizuar ndikon në rritjen e rezervave devizore të Serbisë që ndihmojnë në stabilizimin e dinarit. Shprehur pak thjeshtë, realiteti është kështu: krahu i diasporës shqiptare punon në Gjermani e Zvicër, çon euro që t’i ushqejë familjet në Kosovë, ndërsa po ato euro përfundojnë si të hyra në bankat serbe.

Shkalla e rritjes së inflacionit (në përqindje) në Kosovë dhe Shqipëri.

Shkalla e rritjes së inflacionit (në përqindje) në Kosovë dhe Maqedoni.

Shkalla e rritjes (në përqindje) të inflacionit në Kosovë dhe Serbi.

Inflacioni në Kosovë, i matur me Indeksin e Çmimeve të Konsumit (IÇK), ndikohet në shkallë të madhe nga çmimi i ushqimeve. Grafikoni më poshtë tregon normën mesatare të rritjes së IÇK-së në Kosovë në raport me çmimin e ushqimeve dhe atë të transportit (që përfshin çmimin e derivateve të naftës). Gjatë viteve të krizës 2007-08, çmimi i ushqimeve shënon shkallë më të lartë të rritjes se sa mesatarja e IÇK-së, përderisa çmimi i transportit ka rritjen më të lartë gjatë tërë periudhës, që përkon me rritjen e përgjithshme të çmimit të naftës në tregjet botërore. Ajo që vlen të nënvizohet është se, gjatë gjysmës së dytë të vitit 2011, përderisa çmimi i transportit vazhdon trendin e rritjes, çmimet e ushqimit shënojnë rënie, që ndikon në zvogëlimin e nivelit mesatar të IÇK-së. Këtu përfshihet edhe periudha e masave të reciprocitetit ndaj Serbisë që Qeveria e Kosovës vendosi nga fundi i korrikut deri në shtator, që për këtë periudhë bllokoi mallrat serbe nga hyrja në Kosovë, përfshirë edhe të shumë artikujve ushqimor që importohen nga ky vend. (Kjo nuk domethënë se po të vazhdonin ato masa, inflacioni nuk do të ndjehej, por që si duket rezervat e deponive private, importet alternative dhe mbase edhe një pjesë e prodhimit vendor, ndikuan që të mos ketë rritje të çmimeve për këtë periudhë. Se çmimet do të rriteshin nëse masat do të vazhdonin, e dëshmon edhe lidhshmëria e thellë e inflacionit në Kosovë me atë në Serbi, që u tregua më lartë.)

Transporti dhe ushqimi si përbërës të Indeksit të Çmimeve të Konsumit (IÇK) në Kosovë. Vija e kaltër (mbyllur) është mesatarja e IÇK-së. Vija e kaltër (çeltë) është IÇK-ja për ushqimet kurse ajo hiri është për transportin.

U larguam pak nga objekti kryesor i këtij shkrimi për t’i sqaruar disa aspekte të inflacionit në Kosovë, por tani po i kthehemi problemit të ndikimit të çmimeve të komoditeteve ushqimore në tregjet botërore dhe inflacionit në Kosovë. Me ka rastisur jo pak herë që të bisedojë me njerëz në Kosovë – përfshirë edhe të tillë me përgatitje të larta akademike – që nuk e kanë të qartë rëndësinë e lëvizjes së çmimeve të komoditeteve bazë ushqimore, si ato të drithërave, vajit, sheqerit dhe mishit në tregjet botërore (dhe të tregut kryesor, atë të ‘futures’ për komoditetet agrokulturore në Chicago Mercantile Exchange (CME))  për çmimet në Kosovë. Sikur çmimet e tregjeve botërore disi nuk kanë lidhje me çmimet e ushqimit në Kosovë. Natyrisht, një gjë e tillë do të ishte e drejtë sikur Kosova të mbulonte pjesën më të madhe të nevojave të veta ushqimore nga prodhimi i saj (dhe me kusht që ky prodhim të konsumohej brenda Kosovës dhe të mos eksportohej). Por, e dimë të gjithë që pjesën më të madhe të ushqimeve bazë Kosova i importon. Tani, që ta shohim se si çmimet e tregut botëror ndikojnë në Kosovë, kam marrë indeksin e çmimeve të ushqimit (Food Price Index – FPI) që mbahet nga Organizata për Ushqime dhe Agrokulturë e Kombeve të Bashkuara (FAO), një nga matësit kryesor të lëvizjës së çmimeve të komoditeteve ushqimore në botë, dhe e kam krahasuar atë me lëvizjën e çmimeve të ushqimit në Kosovë. Rezultati jepet në grafikonin më poshtë.

Indeksi i Çmimeve të Ushqimeve (FPI) i FAO-s krahasuar me Indeksin e Çmimeve të ushqimit në Kosovë, 2007-2012. (Viti 2007 = 100.)

Grafikoni paraqet lëvizjen e indeksit të çmimeve, me janarin e vitit 2007 baraz me 100. Çmimet e ushqimit në Kosovë jo që nuk janë, por janë jashtëzakonisht të sinkronizuara me levizjët e çmimeve të tregjet botërore sipas FPI-së. Me përjashtim të periudhës nga fundi i 2008-ës dhe fillimi i 2009-ës, çdo rritje në FPI është shprehur drejtpërsëdrejti në shtrejtimin e çmimeve të ushqimit në Kosovë. Aq më tepër që që nga viti 2010 e tutje, koordinimi midis FPI-së dhe çmimeve të ushqimit në Kosovës është pothuajse i plotë. Sipas kësaj, kosovarët duhet të jenë jashtëzakonisht të brengosur nga lajmet që javët e fundit po dalin nga tregjet botërore të komoditeteve agrokulturore.

Për të shkuar përtej paraqitjes vizuele të të dhënave, kam bërë gjithashtu një llogari të regresionit, për ta llogaritur në formë statistikore ndikimin e FPI-së në çmimet në Kosovë. Rezultati është mahnitës. Koefiçienti i përcaktimit (R2) është jashtëzakonisht i lartë, 0,70 (sinjifikante me vlerën p < 0,05). Përafërsisht, kjo domethënë se afër 70% e ndryshimit të çmimeve të ushqimit në Kosovë shpjegohet nga ndryshimi i çmimeve në tregjet globale! Për të interesuarit në detajet teknike të testit statistikore, rezultati i plotë është dhënë më poshtë.

Çka domethënë kjo?

E para, politikanë, por edhe analistë dhe të ashtuquajtur ekspertë të ndryshëm vazhdojnë të insistojnë se Kosova nuk ka qenë prekur nga kriza globale financiare 2007-08, dhe se ekonomia e saj nuk ndikohet drejtpërsëdrejti nga kriza ekonomike në eurozonë dhe faktorët tjerë të ekonomisë botërore, siç janë ato të tregjeve të komoditeteve agrokulturore. Si ekonomi importi, se ekonomia e Kosovës nuk ndikohet nga lëvizjet e tregjeve evropiane dhe botërore është absurde, është pretendim i marrë se gjoja Kosova, vend i cili importon gjithçka, ekzistoka si një ishull i izoluar në ekonominë botërore dhe jo si nyje në rrjetin e tregjeve globale të komoditeteve – sado periferike dhe e ndërmjetësuar qoftë lidhja e saj me qendrat e ekonomisë botërore. Të dhënat mbi ndikueshmërinë e çmimeve të ushqimit në Kosovë nga çmimet botërore e konfirmojnë ndikimin global në ekonominë e Kosovës përmes inflacionit, në formë mjaft të prerë.

Dikush mund të thotë se çmimet e tregjeve botërore nuk janë indikator i mirë pasi që Kosova furnizohet me ushqim nga tregjet regjionale (Serbisë dhe Maqedonisë). Mirëpo, kjo nuk domethënë se çmimet e komoditeteve ushqimore në Serbi dhe Maqedoni janë të pavarura nga ato botërore – përkundrazi, pavarësisht rendimenteve të brendshme, gjasat janë që çmimi i tregut botëror shërben si referent për çmimet eksportuese të këtyre vendeve.

E dyta, këto tregojnë se lajmet e fundit për rritjen e çmimeve të komoditeteve agrokulturore në tregjet botërore (përfshirë edhe mundësinë që një nga eksportuesit më të mëdhej të grurit, Rusia, të veprojë njësoj sikur vite më parë dhe të ndalojë eksportin e grurit të vet, me efekte më direkte në furnizimin me grurë në Ballkan) janë për t’u marrë seriozisht. Është e qartë se paralajmërimet se rreziku i inflacionit të madh është tejkaluar, dhe me këtë aludoj në vlerësimet e Fondit Monetar Ndërkombëtar, janë të paqëndrueshme. Përkeqësimi i rendimenteve amerikane dhe ndikimi që ato kanë në çmimet botërore do të ndjehen drejtpërsëdrejti në shtrejtimin e ushqimeve Kosovë.

E treta, është e qartë nga përvoja historike se rritja e çmimeve të ushqimit ndikon drejtpërsëdrejti në stabilitetin politik. Shtrejtimi i ushqimeve, sidomos në vend të varfëra dhe në zhvillim është shkas direkt për revolta. Shembulli që unë e përdor shpesh është ai i revolucionit në Francë, që filloi si protestë e parisieneve kundër shtrejtimit të bukës. Pas një vale të rëndë inflacioni gjatë vitit të kaluar, pas shtrëngimeve buxhetore të imponuara nga FMN-ja dhe projektet megallomane të Qeverisë Thaçi, disponimi politik i popullatës në Kosovës është veçanërisht i lidhur me çmimin e bukës, dhe sidomos i punëtorëve me të ardhura të vogla, pensionistëve dhe atyre të papunë. Vjeshta është gjithnjë periudhë e tkurrjes së aktiviteteve ekonomike në Kosovë, ndërsa fundosja e mëtejme i standardit të jetesës do të ketë efekt direkt në perspektivën e mbijetesës për partinë në pushtet.

Rënia ekonomike në Shqipëri

Me kohë ishte parashikuar se kriza e eurozonës do të ndikojë negativisht në rritjen ekonomike në Shqipëri. Gjithkush përveç kryeministrit Sali Berisha e kishte pranuar këtë realitet, dhe fakti se rritja ekonomike e Shqipërisë tashmë ka kaluar në trend negativ u konfirmua edhe të dhënat e fundit të nxjerrura nga INSTAT. Sipas INSTAT, në tremujorin e parë të këtij viti, rritja e Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) (me qasjen e prodhimit ose “value-added”) në Shqipëri ishte -0,2%. Rënien më të madhe e shënojnë industria dhe ndërtimtaria, dy sektorë kyç të ekonomisë shqiptare. Kjo e fundit veçanërisht ishte e lidhur ngushtë me rritjen ekonomike të Shqipërisë gjatë viteve të fundit, të dëshmuar edhe me boom-in në ndërtim që ka përjetuar ky vend gjatë viteve të fundit.

Se boom-it të ndërtimtarisë po i vjen fundi apo se tashmë edhe ka mbaruar, vërtetohet edhe nga të dhënat e INSTAT-it përsa i përket pjesëmarrjes së këtij sektori në PBB. Grafikoni më poshtë paraqet të dhënat e INSTAT-it, duke shënuar trendin e rënies që ky sektor po përjeton që nga viti 2005. Për shkak se të dhënat përfshijnë lëvizjet sezonale, treguesi kryesor është ai i trendit të përgjithshëm. Përveç se trendi që nga viti 2006 është drejt rënies, shihet se edhe piku i aktivitetit, i arritur zakonisht në mes të çerekut të parë (Q1) dhe çerekut të dytë (Q2) të vitit, është në rënie të vazhdueshme. Ajo që është më shqetësuese është se çereku i parë i këtij viti po shënon rënie, çka mund të paralajmërojë një vit me aktivitet të ulët gjatë këtij viti në këtë sektor.

Rënia në aktivitetet e ndërtimtarisë lidhet gjithashtu me një tregues tjetër, atë të kredive të këqija që sipas Shoqatës Shqiptare të Bankave vijnë kryesisht nga ky sektor. Kështu, rrudhja e kredidhënies (që po ndodh përkundër rritjes së madhe të depozitave, që besohet të jetë kryesisht nga emigrantët që po i sjellin kursimet nga Greqia) po e godet më së shumti këtë sektor. Konservatorizmi bankar pritet të vazhdojë përderisa mbi bankat evropiane rëndon kriza e eurozonës, së cilës akoma nuk po i shihet fundi (dhe, çka është më e keqja, ai fund mund të jetë vetë shpërbërja e Unionit Monetar). Përderisa remitancat janë në ulje, bankat kufizojnë likuiditetin dhe shteti shqiptar përballet me nevojën e servisimit të borxheve (që aktualisht konsumojnë pjesën më të madhe të buxhetit publik), perspektiva ekonomike e Shqipërisë sivjet duket mjaft negative. Një element pozitiv është se eksportet janë në rritje, por edhe ky indikator është mjaft i pasigurt pasi që shumica e eksporteve shqiptare shkojnë drejt Italisë, dhe ky treg mund të tkurret përderisa Italia përballet me recesion.

Ndryshimi vit-në-vit (në përqindje) i pjesëmarrjes së ndërtimtarisë si pjesë e PBB të Shqipërisë, sipas çmimeve të vitit 2005 (lek).

Ndryshimi vit-në-vit (në përqindje) i totaleve të vlerës së shtuar si pjesë e PBB të Shqipërisë, sipas çmimeve (lek) të vitit 2005.

Rënia ekonomike në Shqipëri duhet të çmitizojë çdo pretendim se gjoja ekonomia shqiptare është e izoluar nga kriza e eurozonës. Ajo gjithashtu duhet të çmitizojë pretendimet e qeverisë së Sali Berishës për suksesin e politikave të saj ekonomike në krijimin e një “mrekullie ekonomike” në Shqipëri. Tashmë është evidente se ekonomia shqiptare nuk ka gjeneruar motorë të qëndrueshëm të brendshëm të rritjes që e bëjnë atë të pandikuar nga trendet e ekonomisë evropiane. Për më tepër, trendet e kapura nga indikatorët e INSTAT bëjnë të ditur se rënia e aktiviteteve prodhuese në ekonominë shqiptare janë trend afatmesëm i cili vijon që nga viti 2005 dhe jo rezultat vetëm i krizës imediate në Greqi ose gjetiu në eurozonë.

Trendi rënies në një mënyrë vërteton vartësinë e thellë të vendit nga remitancat, borxhet e jashtme dhe investimet publike. Nuk jam i tillë që jep vlerësime pa mbështetjen e të dhënave, por kam bindjen se nën qeverisjen e Sali Berishës, kjo varshmëri është intensifikuar, dhe jo zvogëluar (p.sh., si tregues i kësaj mjafton të merret parasysh trendi i rritjes së borxhit të jashtëm). Borxhi i jashtëm nuk është medoemos diçka e keqe, por rritja e borxhit pa rritje të aktivitetit prodhues tregon se kapitali i ardhur nuk po përfundon i investuar në zgjerimin e aktiviteteve produktive. Përderisa borxhi i jashtëm shqiptar është rritur që nga viti 2005, aktivitetet prodhuese janë në rënie, siç bëjnë të ditur të dhënat.

Duhet theksuar se përkundër veçantive të veta, Shqipëria nuk dallon nga ekonomitë tjera të Ballkanit dhe statusit të rajonit të një nënperiferie të ekonomisë evropiane, në varshmëri të plotë tregtare dhe financiare me ekonomitë qëndrore të kontinentit. Nga kjo perspektivë, është ndoshta paradoksale se sa pak lidershipet përkatëse të këtyre shteteve kërkojnë adresimin sa më urgjent të krizës ekonomike evropiane. Në të njëjtën kohë, në shprehje është edhe trendi tjetër, ku këto shtete (përfshirë edhe Shqipërinë), të cytur nga kriza aktuale, po synojnë aleanca të reja ekonomike me partnerë jashtë BE-së si Turqia (Shqipëria dhe Kosova), Rusia (Serbia, Mali i Zi dhe Maqedonia), Kazakstani (Maqedonia), apo edhe Kina (të gjithë!). Ky trend është vetëm në fillim, por sa më shumë të zgjasë kriza në Evropë, aq më tepër vendet e nënperiferisë ballkanike do ta kërkojnë shpëtimin për ekonomitë e tyre jashtë BE-së. Kjo vetëm nënvizon edhe kostot gjeopolitike të krizës së eurozonës, megjithëse një diversifikim i shtuar ekonomik tregtar dhe financiar nuk është medoemos zhvillim i keq për këto vende. Tek e fundit, është eksporti në Kinë që po e shpëton ekonominë gjermane, në kohën kur e gjithë BE-ja është në flakë. Por, mbi këto në një shkrim tjetër të ardhshëm!

Shënim: Maqedonia tregon paqëndrueshmërinë e lartë të ekonomive të Ballkanit

Vitin e kaluar, Banka Botërore kishte parashikuar rritje ekonomike në Republikën e Maqedonisë për 3%, ndërsa rritje optimiste prej 4,5% për vitin 2012, duke quajtur Maqedoninë si vendin me rritjen më të madhe në Ballkan për vitin 2012. Parashikimi për vitin 2011 doli të jetë i saktë, por numri në vetëvete fsheh trendin e rënies që shënon tërë vitin 2011. Ndonëse rritja mesatare gjatë vitit 2011 ishte 3,3%, që nga çereku i parë i 2011 (Q1) trendi është negativ, duke vazhduar ritmin e ngadalësimit në çerekun e parë të 2012-ës me rritje negative prej -1,4%. Është vështirë e besueshme se tani Maqedonia do të arrijë rritje prej 4,5% gjatë këtij viti. Në trend negativ të rritjes sivjet është edhe Kroacia, ndërkohë që sondazhet tregojnë për rënie të prodhimit industrial në ekonomitë kryesore të Ballkanit. Në Maqedoni ndikimi më i madh duhet të jetë nga tkurrja e investimeve greke, që gjithashtu po godasin Shqipërinë dhe Bullgarinë. Prodhimi industrial në Maqedoni është rreth 17% më i ulët se sa ka qenë më 2007 ndërkohë që eksportet janë në rënie që nga çereku i dytë i 2011-ës. Në Shqipëri tashmë ndihet qartë efekti i rënies së vazhdueshme të remitancave, që vijnë kryesisht nga Greqia dhe Italia, dy shtete të përfshira nga problemi i borxheve sovrane.

Sido që të jetë, rasti i Maqedonisë ilustron paqëndrueshmërinë e madhe ekonomike të vendeve të Ballkanit në kushtet e krizës së eurozonës. Spiralja e tëposhtëzes ekonomike, një ‘tipping point’ nga trendi pozitiv në atë negativ mund të arrihet shpejt, që në shtetet me papunësi të madhe krijon degjenerim të shpejt të gjendjes sociale të popullatës dhe jostabilitet politik. Tkurrja ekonomike gjithashtu shkakton problem në qëndrueshmërinë e shpenzimeve publike dhe në shërbimet si arsimi dhe shëndetësia, si dhe në investimet kapitale. Këto probleme bëhen më të ndërlikuara në shtetet me nivel të lartë të borxheve.

Mësimi kryesor që duhet të nxirret nga rasti i Maqedonisë është se përderisa kriza në eurozonë vazhdon, secili vend i Ballkanit i nënshtrohet rrezikut të madh të përkeqësimit të shpejt të gjendjes ekonomike.